هر چقدر نزدیک‌تر می‌شویم زیبایی و شکوه چشمگیر اثر، خودش را بیشتر نمایان می‌کند، با نگهبان محوطه «معبد باستانی نوشیجان» هماهنگی‌های لازم صورت می‌گیرد و ما وارد محوطه «تاریخی عصر باستان» می‌شویم.
قسمتی از مسیر آسفالت شده، ماشین تا پای تپه حرکت می‌کند، تپه‌ای به ارتفاع تقریبی ۳۷ متر، به بالا که نگاه می‌کنیم زیر گنبد آسمان، دژی خشتی مقتدرانه بعد از گذر قرن‌ها همچنان محکم و استوار قد برافراشته به نظر می‌رسد.
این اثر ابتدا به صورت تپه‌های باستانی بوده از سال ۱۳۴۶ مورد کاوش‌های باستان شناسی قرار گرفته و در نتیجه شش فصل کاوش صورت گرفته، سه دوره تاریخی ایران در این اثر شناسایی شده است.
از طریق پله‌های آهنی، ارتفاع تپه را طی می‌کنیم، به بالای تپه که می‌رسیم محوطه عظیمی از دشت زیر پای ما قرار دارد، سرعت وزش باد بسیار زیاد است طوریکه به راحتی ما را تکان می‌دهد.
و اکنون ما در مقابل یکی از منحصربفردترین آثار خشتی جهان ایستاده ایم، اینجا «معبد باستانی نوشیجان» است، سکوتی وهم‌انگیز همه جا را فراگرفته، خشت‌های سازه همچنان بعد از گذر دوران‌های مختلف پابرجا هستند، نوع چیدمان دیوارها، دالان ها، راهروها، قسمت‌های مختلف همه و همه گواه معماری بی نظیر ایرانیان در عصر باستان بوده است.
سازه‌های مختصر دو دوره پارتی و هخامنشی این تپه باستانی پس از مطالعات کافی برداشته شد و اثر اصلی شامل دژ، معبد و تالار ستون دار از اوایل دوره ماد پابرجاست. آثار موجود مجموعه فوق شامل دو آتشکده، یک تالار ستون دار و یک انبار است که کاربرد مذهبی و تجاری بنای فوق در دوره ماد را اثبات می‌کند.
عناصر این مجموعه تاریخی به عنوان نخستین الگوی معماری ایرانی در فلات قاره ایران از منحصربفردترین و ارزشمندترین آثار موجود کشور محسوب می‌شود، ارگ نوشیجان شامل بنای قدیمی جبهه غربی (نخستین نیایشگاه) تالار ستون دار آپادانا، معبد آتشکده (دومین نیایشگاه) اتاق‌ها و انبار‌ها واقع در جبهه غربی، تونل حصار و درژ است.
این اثر به شماره ۷۶۳ در سوم خردادماه سال ۱۳۴۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ملایر در مورد این اثر تاریخی به خبرنگار ایسنا گفت: یکی از شاخص‌ترین و مهمترین محوطه مادی، تپه نوشیجان در دشت ملایر است که در سال ۱۹۶۵ شناسایی شد و طی سال‌های ۱۹۶۷ تا ۱۹۷۷ توسط هیأتی به سرپرستی «دیوید استروناخ» مورد کاوش و مطالعه قرار گرفت.
ابراهیم جلیلی افزود: داده‌های این کاوش دربرگیرنده اطلاعات بسیار باارزش و کلیدی است که دیگر محوطه‌های منسوب به این دوره فاقد آن هستند، براساس اطلاعات به دست آمده نوشیجان معرف شاخصه‌های ویژه‌ای است که از جمله آن‌ها می‌توان به قدمت بیشتر، ماندگاری بی نظیر، حضور مجموعه مذهبی، تکنیک‌های بدیع طاق زنی، استفاده استادانه از انحنا یا کرنش در مقطع عمودی دیوارها، نخستین نمونه ایوان و مدخل طاق‌دار، نخستین نمونه شمش‌های پولی، بیشترین و متنوع‌ترین تزئینات خشتی بر جای مانده، تنوع طرح‌های معماری، سنت بدیع در متروک سازی بنا‌های مذهبی، صفه سازی و موارد دیگر اشاره کرد. با توجه به این موارد، تپه نوشیجان محوطه منحصربفردی است که از آن می‌توان به مجموعه نخستین‌ها در تاریخ معماری ایران یاد کرد.
با ورود به معبد، گویی به دل تاریخ گام گذاشته ایم، در قسمت‌های مختلف معبد علاوه بر سکوتی وهم انگیز، صدای وزش باد و صدای قدم‌های ما، انگار تاریخ هم به نوعی با ما صحبت می‌کند، گویی صدای تاریخ را می‌شنویم که از گذر بی امان زمان می‌گوید، از چکاچک شمشیرها، گام‌های انسان‌های مختلف در قرن‌های گذشته، از خون‌های ریخته شده برای دفاع از سرزمین، از نوای نیایش‌ها و دعا‌ها و مناجات‌های ساکنان این دیار، از زبانه‌های آتشی که برای رساندن پیام به نقاط مختلف استفاده می‌شده و از راز‌های مگو بسیار می‌گوید ...
در قسمت‌های مختلف دژ نوشیجان به همت اداره میراث فرهنگی تابلو‌های راهنما برای شناخت گردشگران و توریست‌ها از محوطه مجموعه نصب شده است، بعد از بازدید از این معبد منحصربفرد، راهی ملایر می‌شویم، اکنون چیزی که ذهنم را درگیر خود کرده، این است که این اثر تاریخی چقدر می‌تواند در جذب گردشگر و معرفی حوزه‌های مختلف تاریخ این سرزمین، در بحث آداب و رسوم، معماری دین و ... برای دیگران جذاب و مثمرثمر باشد.
بدون تردید تخصیص اعتبار لازم برای انجام فصل‌های جدید کاوشگری و اتمام محوطه سازی به منظور ارائه خدمات بیشتر و بهتر به بازدیدکنندگان و گردشگران می‌تواند «معبد تاریخی نوشیجان» را به افقی روشن برای جهش صنعت توریسم آینده ملایر تبدیل کند.