هر ساله حدود ۲۰ میلیون زائر به قصد زیارت امام هشتم شیعیان وارد مشهد می‌شوند. اگر مدت زمان زیادی است که به حرم امام رضا (ع) مشرف نشده‌اید قطعا شگفت‌زده خواهید شد، زیرا تغییرات بسیاری در حرم انجام شده و وسعت آن نسبت به سال‌های گذشته چندین برابر شده است. احتمالا همه شما اطلاعاتی هر چند اندک درباره حرم امام رضا (ع) دارید، اما آیا می‌دانستید تاریخچه‌ای جذاب در دل این حرم آرامش‌بخش نهفته است؟
اگرچه پایتخت ایران تهران است، اما همگی به خوبی می‌دانند که قطب مذهبی ایران، استان خراسان رضوی است. حرم امام هشتم ما شیعیان در استان خراسان رضوی و در شهر مشهد واقع شده است و هر ساله مسلمانان زیادی از سراسر جهان برای زیارت به ایران سفر می‌کنند. حرم امام رضا (ع) همیشه پر از سوال‌های تاریخی بوده است که شاید خیلی‌ها از آن چیزی نمی‌دانند؛ حرم امام رضا علاوه بر صحن‌ها، رواق‌ها و معماری‌های پر راز و رمز، عجایب بسیاری نیز دارد که در ادامه به معرفی آن‌ها خواهیم پرداخت؛
۱- اولین و با ارزش‌ترین سنگ مزار امام رضا (ع)
اولین سنگ مزار علی بن موسی‌الرضا در سده ششم قمری ساخته شد و از جنس مرمر است. ابعاد این سنگ مزار به طول ۴۰ و عرض ۳۰ سانتی‌متر بوده و به دلیل قدمتی که دارد، بسیار با ارزش است. جالب است بدانید تاریخ ولادت و شهادت هشتمین اختبر تابناک امامت با خط کوفی بر روی این سنگ حک شده و هم‌اکنون در موزه حرم از آن نگهداری می‌شود.
دومین سنگ مزار امام رضا (ع) از جنس سنگ سفید مرمر آهکی بوده و ابعاد آن ۶۰ در ۴۰ سانتی متر است. این سنگ هم‌اکنون بر روی مزار موجود در سرداب قرار گرفته است.
سومین سنگ مزار امام هشتم شیعیان هم دارای ابعادی به طول ۲٫۲۰ و عرض ۱٫۱۰ بوده که در طبقه همکف حرم وجود دارد. رنگ این سنگ مزار، سبز چمنی بوده و آن را همزمان با نصب ضریح پنجم حضرت در سال ۱۳۷۹ در حرم قرار دادند.
۲- مسجد بالاسر؛ قدیمی‌ترین مسجد حرم امام رضا (ع)
اولین و قدیمی‌ترین بنای ساخته شده در حرم امام رضا (ع)، مسجد بالاسر است که زائرین بسیار زیادی برای خواندن نماز و دعا وارد آن می‌شوند و از اسرار حرم امام رضا (ع) است. تقریبا همه زائرین پس از زیارت حرم وارد این مسجد می‌شوند، اما کمتر کسی نام آن را می‌داند. مسجد بالاسر دارای ابعادی به طول ۸ متر و عرض ۴٫۵ متر بوده و ارتفاع آن حدود ۱۰ متر است. آزاره‌های این مسجد کهن از سنگ مرمر ساخته شده و دیوار و سقف آن، کاشی‌کاری بسیار زیبایی دارد. مسجد بالاسر در سمت غرب ضریح مطهر حضرت امام رضا (ع) قرار گرفته است.
یکی دیگر از مساجد قدیمی و زیبای حرم امام رضا (ع)، مسجد گوهرشاد است. این مسجد از بنا‌های دوران تیموری در سده نهم هجری بوده و نام آن از نام همسر شاهرخ تیموری (گوهرشاد بیگم) گرفته شده است. مسجد گوهرشاد در صحن جنوبی حرم واقع شده و ساخت آن ۱۲ سال طول کشید. این مسجد تقریبا به شکل مربع بوده و هم‌اکنون یکی از زیباترین مساجد حرم به حساب می‌آید.
۳- مساحت یک میلیون متری حرم امام رضا (ع)
مساحت کل حرم امام رضا (ع) در گذشته حدود ۱۲ هزار متر مربع بود، اما هم اکنون با توجه به بازسازی‌های انجام شده در حدود یک میلیون متر مربع است و این مسئله حرم امام را به یکی از بزرگترین اماکن مذهبی جهان تبدیل کرد.
۴- نخستین بنای حرم مطهر
امام رضا (ع) در سال ۲۰۳ (در برخی روایات تاریخ به شهادت رسیدن امام رضا ۲۰۲ هجری قمری آمده است) هجری قمری در طوس به شهادت رسیدند و بدن مطهر آن امام را در باغ حمید بن قحطبه و در کنار قبر هارون الرشید به خاک سپردند. در حقیقت نخستین بنای حرم مطهر همان بقعه هارون الرشید بود و پس از آن طوس به مشهدالرضا تغییر نام پیدا کرد.
۵- اولین گنبد طلای حرم مطهر
اولین گنبد طلای حرم مطهر امام رضا (ع) در صحن بیرونی آن قرار داشته و دارای دو پوشش است. پوشش اول آن، گنبدخانه حرم بوده که به آن قبه می‌گویند و پوشش دوم که بر فراز آن قرار دارد، گنبد نام گرفته است. این گنبد در ابتدا با آجر‌های زرد رنگ ایرانی ساخته و پس از آن با کاشی تزیین شد، سپس شاه طهماسب صفوی در سال ۹۳۲ هجری قمری، بدون آنکه تغییری در اصل بنا ایجاد کند، آن را با خشتهایی از جنس طلا ساخت. جالب است بدانید که این گنبد بیش از ۲ قرن قدمت دارد.
۶- نخستین ضریح ساخته شده برای امام رضا
یکی دیگر از عجایب حرم امام رضا (ع)، نخستین ضریح ساخته شده بوده که قدمت بسیار زیادی دارد. این ضریح به دوران صفویه مربوط می‌شود و از آن زمان تاکنون پنج ضریح برای امام هشتم ساخته و نصب شده است. اولین ضریح حرم در دوران صفویه و در اواسط قرن دهم هجری قمری ساخته شد. جنس این ضریح از چوب، طلا و نقره بوده و بسیار ارزشمند است.
پس از فرسوده شدن اولین ضریح حرم، در سال ۱۱۶۰ هجری قمری نوه نادرشاه افشار به نام شاهرخ میرزا یک ضریح از جنس یاقوت و زمرد به نام نگین‌نشان به حرم هدیه کرد. ضریح دوم امام هشتم هم‌اکنون در زیر ضریح چهارم حضرت و در سرداب قرار دارد.
ضریح سوم مربوط به دوران فتحعلی شاه بوده و در سال ۱۲۳۸ هجری قمری ساخته شد. ابعاد این ضریح ۳ در ۴ متر است و دارای ورقه‌های طلاکوبی شده می‌باشد. همچنین ضریح سوم در سال ۱۳۳۸ به علت پوسیدگی پایه‌ها به موزه حرم مطهر انتقال داده شد و هم اکنون هم برای مشاهده عموم در دسترس قرار دارد.
چهارمین ضریح حضرت امام رضا (ع) به نام ضریح طلا و نقره و معروف به شیر و شکر در سال ۱۳۳۸ بر روی ضریح دوم نصب شد. در چهار گوشه ضریح، خوشه‌های انگور از جنس طلا نصب شده بود و وظیفه تزیین آن را سیدابوالحسن حافظیان بر عهده داشت. ضریح طلا و نقره به مدت ۴۱ سال بر روی مرقد مطهر امام رضا (ع) قرار گرفت و در سال ۱۳۷۹ به موزه آستان قدس رضوی منتقل شد.
ضریح پنجم در طبقه همکف حرم قرار دارد و وزن آن ۱۲ تن است. این ضریح از جنس فولاد و چوب گردو بوده و ساخت آن چیزی در حدود ۷ سال به طول انجامید.
۷- رواق‌های حرم امام رضا
همانطور که می‌دانید رواق به فضای محصور و سقف‌داری که در پیرامون حرم وجود دارد، گفته می‌شود. رواق‌های حرم بسیار زیاد هستند، اما مساحت بزرگترین آن ۶۳۰۰ متر مربع بوده که به رواق امام خمینی شهرت دارد. بد نیست بدانید که دارالسیاده، دارالحجه، دارالمرحمه، دارالاجابه، دارالحفاظ، دارالشکر، دارالسعاده، دارالولایه، دارالکرامه و دارالسرور برخی از رواق‌های حرم امام رضا به شمار می‌روند. توجه داشته باشید که در حال حاضر حرم امام رضا (ع) دارای ۲۶ رواق است.
۸- صحن‌های حرم مطهر
حرم مطهر امام رضا (ع) ۹ صحن دارد و مساحت مجموع آن‌ها، ۲۲۵،۲۲۳ مترمربع است. بزرگترین صحن حرم، صحن جامع رضوی نام داشته که در جنوب حرم قرار دارد و مساحت آن ۶۰،۱۸۸ مترمربع است. سایر صحن‌های حرم رضوی شامل صحن آزادی، صحن انقلاب، صحن جمهوری اسلامی، صحن قدس، صحن غدیر، صحن کوثر، صحن هدایت و صحن امام خمینی (ره) هستند.
۹- تاریخی‌ترین صحن‌های حرم مطهر
همانطور که گفته شد حرم مطهر رضوی دارای ۹ صحن بوده که تاریخی‌ترین آن‌ها صحن‌های انقلاب و آزادی هستند، البته صحن انقلاب اسلامی، قدیمی‌ترین و باشکوه‌ترین صحن حرم رضوی است. در بخش جنوبی صحن انقلاب اسلامی، پنجره فولاد امام رضا (ع) قرار دارد که از فولاد و برنز ساخته شده است. مقبره مشاهیر و بزرگان و سقاخانه معروف نادری هم در این صحن قرار دارند. بد نیست بدانید که صحن‌های جمهوری اسلامی و قدس پس از انقلاب (سال ۱۳۵۷) در حرم بنا نهاده شدند.
۱۰- مناره‌ها و گلدسته‌ها
مناره یا گلدسته از مهم‌ترین بنا‌های معماری بوده و جایگاه ویژه‌ای در فرهنگ معماری ایرانیان دارد. حرم امام هشتم دارای ۱۲ مناره است که هر کدام دارای قدمت‌های طولانی هستند.
۱۱- کتابخانه‌ای با محتوای ۱۲ قرنی
در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی حدود ۱۲ هزار و ۴۰۰ نسخه کتاب‌های خطی، چاپ سنگی و چاپی در پیرامون امام رضا (ع) وجود دارد که قدمت برخی از آن‌ها به ۱۲ قرن می‌رسد. این کتاب‌ها قدمت بالایی داشته و بسیار ارزشمند هستند. قدمت ۱۲۰۰ ساله برخی از کتاب‌های موجود در این موزه از اسرار حرم امام رضا (ع) به شمار می‌رود.
۱۲- اولین مرمت‌کاری و کاشی‌کاری‌های حرم مطهر
در سال ۵۱۵ قمری، امیرعمادالدوله حرم مطهر را مرمت کرد و در اوایل سده ششم قمری هم دختر خواهرزاده سلطان سنجر، آزاره‌های حرم را با بهترین کاشی به نام سنجری تزیین کرد. جالب است بدانید که هنوز هم این کاشی‌کاری‌ها در حرم وجود دارند. لازم به ذکر است که در اوایل سده هفتم قمری هم آزاره‌های حرم با کاشی‌های ممتاز مورد تزیین قرار گرفت و در همان زمان دو محراب برای حرم ساخته شد که هم‌اکنون در موزه آستان قدس رضوی قرار دارند.
۱۳- حمله مغولان به خراسان
حمله مغولان به ایران و پیشروی آن‌ها تا خراسان یکی از مهم‌ترین حوادث تاریخ ایران است. مغولان در سال ۶۱۸ قمری به شهر طوس حمله کرده و مردم را به قتل رساندند. سپس وارد شهر مشهد شده و مردم این شهر را هم کشتند. بر اساس گفته برخی روایات، آن‌ها هیچ آسیبی به حرم مطهر امام رضا (ع) نرساندند و تنها اموال آنجا را به غارت بردند، اما برخی منابع آسیب مغولان به حرم امام رضا (ع) را تایید کرده‌اند.
۱۴- به توپ بستن حرم امام رضا توسط روسیه
روس‌ها در سال ۱۳۳۰ قمری به شکلی بی‌رحمانه مرقد امام رضا (ع) را به توپ بستند. سربازان روسی با ماشین‌های مسلسل‌دار به سمت صحن مقدس می‌آمدند و به سوی حرم تیراندازی می‌کردند. در حقیقت یکی از مهم‌ترین حوادثی که حرم امام رضا (ع) با آن روبرو شده است، به توپ بستن حرم امام هشتم بوده و طی آن زائرین زیادی به شهادت رسیدند و البته این بنای مقدس متوجه آسیب جدی شد. لازم به ذکر است که تعمیر گنبد حرم توسط والی خراسانی انجام گرفت. علت انجام این کار روس‌ها بر اساس روایات مختلف، متفاوت است.
۱۵- حادثه تروریستی حرم امام رضا (ع)
انفجار در حرم علی بن موسی الرضا در ۳۰ خرداد سال ۱۳۷۳ رخ داد و در طی این حادثه حدود ۲۶ نفر کشته و بیش از ۳۰۰ نفر زخمی شدند. این بمب‌گذاری در روز عاشورا انجام گرفت و متاسفانه بسیاری از کاشی‌کاری‌ها و آیینه‌کاری‌های بسیار ظریف ۸۰۰ ساله حرم، آسیب دیدند. پس از شکل‌گیری این حادثه تروریستی، در ورودی‌های مختلف حرم امام رضا (ع) بازرسانی قرار گرفتند تا پیش از ورود زائرین به داخل حرم، آن‌ها را مورد بازرسی قرار دهند.
حقایقی جالب درباره حرم مطهر امام رضا (ع)
امام رضا (ع) هر ساله میزبان زائرین بسیاری از سراسر ایران و جهان است و نذورات بسیاری در این مکان مقدس جمع می‌شود که بیشتر آن صرف گسترش حرم خواهد شد. یکی از حقایق جالب درباره حرم امام هشتم این است که حدود ۲۸ هزار لامپ در این مکان مقدس روشن است و علاوه بر آن ۶۰۰۰ لوستر هم در ابعاد و قدمت‌های مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد.
جالب است بدانید در مرقد امام رضا (ع) سالانه بیش از ۷۰۰ هزار مُهر مورد استفاده قرار گرفته و جایگزین مُهر‌های شکسته و کثیف می‌شود. وزن ضریح جدید حرم مطهر حدود ۱۲ تن بوده و از طلا و نقره ساخته شده است. در اطراف ضریح امام رضا (ع) هم ۱۴ دهانه به نشانه ۱۴ معصوم طراحی شده است که به شکل محراب می‌باشند. جالب است بدانید که دیرینگی حرم علی بن موسی‌الرضا از دوره سلجوقی تاکنون بوده و ساخت آن از دوره سامانیان آغاز شده است.
مقبره‌های موجود در حرم رضوی
چهار آرامگاه مهم به نام‌های پیر پالان‌دوز، شیخ طبرسی، شیخ بهایی و شیخ حر عاملی در حرم رضوی وجود دارد که در ادامه بیشتر راجع به آن‌ها توضیح خواهیم داد.
پیر پالان‌دوز
آرامگاه شیخ محمدعارف عباسی معروف به پیر پالان‌دوز در شمال شرقی حرم مطهر واقع شده است. پیر پالان‌دوز از عارفان و پیران سلسله ذهبیه بود.
شیخ طبرسی
آرامگاه فضل بن حسن طبرسی مشهور به شیخ طبرسی در قسمت شمالی حرم مطهر قرار دارد. بد نیست بدانید که لقب شیخ طبرسی امین‌الاسلام است.
شیخ بهایی
مقبره شیخ بهاءالدین عاملی معروف به شیخ بهایی در ضلع شمالی صحن امام خمینی (ره) واقع شده و مساحت بنای رواق آن حدود ۱۰۲ مترمربع است.
شیخ حرعاملی
آرامگاه شیخ المحدثین محمد بن حسن معروف به شیخ حر عاملی در شمال شرقی صحن انقلاب اسلامی قرار دارد و از دانشمندان شیعه است. جالب است بدانید کتاب مشهور وسائل‌الشیعه مربوط به این دانشمند بزرگ است.
نام‌های حرم امام رضا (ع)
حرم مقدس امام رضا (ع) ۱۴ نام دارد که در اینجا به آن‌ها اشاره خواهیم کرد:
آستان ملائک پاسبان
ارض اقدس
بقعه مبارکه
حرم مطهر
روضه رضویه
روضه مقدسه
روضه منوره
عتبه عالیه
قبله هفتم
کعبه آمال
مرقد ملکوتی
مرقد منور
مضجع شریف
معین الضعفا
نقشه حرم امام رضا (ع)
اگر شما هم جزء کسانی هستید که برای اولین بار به زیارت امام مهربانی‌ها می‌روید یا مدت زمان زیادی از آخرین سفرتان می‌گذرد، بهتر است نقشه حرم امام رضا (ع) را با خود به همراه داشته باشید. همانطور که گفته شد مساحت کل حرم با توجه به بازسازی‌هایی که از گذشته تاکنون انجام گرفته است، حدود یک میلیون متر مربع بوده و همین مسئله موجب می‌شود برای رفتن به قسمت‌های مختلف حرم به راهنما نیاز داشته باشید.
البته بیان این مسئله که خادمان حرم مطهر رضوی بسیار با حوصله و مهربانی به سوالات زائرین پاسخ داده و آن‌ها را راهنمایی می‌کنند، قطعا خالی از لطف نخواهد بود.
منبع: برنا
ای شمس الشموس انیس النفوس...
ای شاه خراسان امام رئوف.
یا امام رضا.
اللهم عجل لولیک الفرج !
ما را هم به پا بوسی بپذیر تا به زیارت بیاییم و این آرزو به دلمون نمونه یا ضامن آهو
آرامش بخش ترین جای دنیا همین حرم امام مهربانی هاست. عالم به فدایت آقاجانم
آقا بطلب بیایم پابوس