در طول تاریخ بسیاری از بزرگان عرصه سیاست و علم سعی داشتند تا سهمی هر چند ناچیز در ساخت آجر به آجر صحن و سرای شاه ملک خراسان داشته باشند، بارگاهی که شکوه هنر هنرمندان ایرانی است.
از حمید بن قحطبه که باغش را وقف پیکر مطهر امام قرار داد تا بانو گوهرشاد همسر شاهرخ تیموری که بنای مسجدی باشکوه را پایه گذاشت، مسجدی که هنوز هم تجلی شکوه معماری عصر تیموریان است.
اما در یکی از روزگاران که گنبد و گلدسته بارگاه ملکوتی امام رضا(ع) بسیار بیشتر مورد توجه شاهان و هنرمندان قرار گرفت، آن هم زمانی بود که سلاطین عهد صفویه به هنر هنرمندان بیش از پیش اهمیت می‌دادند.
بیشتر بخوانید
رجبعلی لباف خانیکی می‌گوید: با توجه به رسمیت یافتن مذهب شیعه در دوران صفویه، توجه به بارگاه مطهر ائمه اطهار و توسعه آن بنا بیشتر از قبل شد.
این باستان شناس می‌گوید: در دوران صفوی بهترین معماران، هنرمندان و خوش‌نویسان نام‌آور در مشهد گردهم آمدند و شاهکار آفریدند.
او می‌گوید: زمان سلطنت شاه طهماسب را باید سرآغاز فعالیت‌های معماری عصر صفوی در مجموعه حرم رضوی محسوب داشت که البته ساعی و بانی آن اقدامات احتمالا نقیبان یا سادات مشهد بودند.
لباف خانیکی می‌گوید: در همان اوایل سلطنت شاه تهماسب تنها مناره نزدیک گنبد مرمت و طلاکاری شد و در سال۹۳۲ هجری قمری نیز سطح گنبد حرم مطهر که پیش‌تر (عصر شاهرخ) با کاشی‌های نفیس تزئین شده بود به خشت‌های طلا آراسته شد و حدود ۷۰سال پس از آن و در هنگام حمله مجدد ازبکان خزانه حرم به تاراج رفت و طلا‌های روکش گنبد و مناره برای ضرب سکه و مصرف هزینه‌ها برچیده شد.
او می‌گوید: در زمان سلطنت شاه عباس اول نیز اقدام‌های مهمی در توسعه و گسترش معماری حرم اتفاق افتاد که مهم‌ترین آن گسترش و بازسازی «صحن کهنه» و تجدید طلاکاری گنبد حرم مطهر به دستور شاه صفوی بود.
او می‌گوید: با دستور و نظارت شاه عباس دیوار ضلع شمالی صحن کهنه با راهرو و اطاق‌های بر بالای آن و ورودی‌ها و ایوان‌های بزرگ سمت شرق و غرب و خیابانی در امتداد شرق به غرب که از دوطرف به صحن عتیق منتهی می‌شد احداث شد.
این باستان شناس می‌گوید: در سمت جنوبی صحن و مقابل ایوان امیر علیشیر نوایی نیز ایوان دیگری به نام «ایوان عباسی» ساخته شد که به لحاظ ساختار و تزیینات شباهت‌های زیادی با برخی فضا‌های «مسجد شاه» (مسجد امام کنونی) و «مسجد شیخ لطف‌الله» در اصفهان دارد و هنرمندان و خوش‌نویسانی مانند «محمد رضا امامی» که در آن مسجد‌ها هنرنمایی کرده‌اند، ایوان عباسی و دیگر ایوان‌های صحن کهنه را با انواع نقش و خط آراسته‌اند.
او می‌گوید: از اوایل قرن یازدهم هجری قمری اقدامات اساسی و گسترده‌ای چه به لحاظ ساختاری و چه به جهت کاربرد شیوه‌های معماری و نگارگری در مجموعه معماری حرم رضوی اعمال شد و علاوه بر شیوه‌های بومی، از شیوه معماری رایج در اصفهان نیز در برخی فضا‌های معماری حرم مطهر استفاده شد.
لباف خانیکی می‌گوید: در فرایند گسترش فضا‌های کاربردی متنوع حرم مطهر در دوران صفوی علاوه بر صحن کهنه و ایوان‌های مشرف بر آن صحن، رواق‌ها و مقابری نیز ساخته شدند که یکی از آن مقابر، «گنبد حاتم خانی» بود.
او می‌گوید: آن مقبره متعلق به «حاتم خان اردوبادی تبریزی» و همانند «گنبد الله‌وردیخان» است با این تفاوت که نقشه آن مستطیل و مشخصۀ هنری آن مقرنس‌های پرکار مزین به کاشی‌های معرق است.
در اواخر دوران صفوی از سرعت ساخت و ساز در مجموعه حریم رضوی کاسته شد و بیشتر به تکمیل و مرمت آسیب‌ها محدود شد.
شیخ بهایی، معمار آثار ماندگار معماری ایران
در عهد صفویه، دوران شکوه معماری و هنر ایران و در قرن دهم هجری قمری بهاءالدین محمد بن حسین عاملی معروف به شیخ بهایی از نوادگان حارث همدانی یکی از یاران با وفای امیرالمؤمنین از دیار شامات به ایران کوچ کرد.
شیخ بهایی را به عنوان معمار آثار ماندگار معماری ایرانی می‌شناسند، از معماری بنای‌های تاریخی و ماندگار اصفهان تا حرم‌های امامان معصوم که مانند نگین انگشتری شکوهمند می‌درخشند.
شراره وقار می‌گوید: اگر بخواهیم اوج هنر ایرانی اسلامی را در فضای کشورمان تعریف کنیم باید به نمونه عینی و مصداق آن در بارگاه منور رضوی و اماکن متبرکه حرم امام هشتم(ع) اشاره کنیم که در جای جای این مکان مقدس اوج هنرنمایی هنرمندان مسلمان ایرانی به چشم می‌خورد.
این کارشناس معماری می‌گوید: زیبایی معماری در حرم، اما میراث‌دار هنرمندان اهل دلی، چون شیخ بهایی یا ذوالفنون است که اولین سنگ بنای معماری ایرانی اسلامی را به صورت جدی در حرم امام رضا(ع) پایه ریزی کرد.
او می‌گوید: یکی از آثار و طرح‌های بزرگ و ماندنی این عالم دانشمند توسعه حرم رضوی و صحن عتیق کرده است، چنانکه طرح ریزی بنای کنونی گنبد و گلدسته‌های بارگاه ملکوتی زیر نظر داشته و در ساخت آن هم نظارت کامل داشته‌اند.
این کارشناس معماری می‌گوید: شیخ بهایی از نوابغ کم نظیر عالم علم، حکمت و فقه است که توفیق یافته تا علم مهندسی و معماری را در تمدن صفوی و حرم‌های معصومین به کار بگیرد، معماری او در حرم مطهر رضوی شگفت انگیز است. این دانشمند همچنین در علوم مختلفی مانند ستاره شناسی، مهندسی، فیزیک و هنر هم دستی بر آتش داشت.
وقار می‌گوید: شیخ بهاءالدین در شکل گیری شهر اصفهان به عنوان پایتخت صفویه نقش و تاثیر به سزایی داشته تا جایی که بنا‌ها و محصولات معماری و شهرسازی آن دوره بعد از گذشت چهار قرن هنوز حیرت ناظران را بر می‌انگیزد و از بنا‌های شاخص در ملل مسلمان محسوب می‌شوند.
پس از دوران باشکوه صفویه، معماری و هنر این مرز و بوم به خاطر تلاش‌های بی بدیل مردان بزرگی چون شیخ بهایی نه تنها در روزگاران بعد مورد استفاده قرار گرفت، بلکه جلوه‌هایی از این هنر اسلامی ایرانی از ایران فراتر رفت و به کشورهای مختلف از اقیانوس هند تا اقیانوس اطلس صادر شد.
اقدامات ماندگار
علاوه بر اقدام‌های عمرانی که توسط شیخ بهایی در حرم مطهر رضوی ایجاد شده ، معماری بنا‌هایی مانند منارجنبان، مسجد امام، ساعت پشت مسجد امام و حصار شهر نجف از اقدام‌های به یادماندنی و تاریخی این دانشمند نابغه در شهر‌های اصفهان و نجف است.
طرح ریزی کاریز نجف آباد اصفهان که به نام قنات زرین کمر، یکی از دیگر کارهای شیخ بهایی در دوران زندگانی خویش است، کاریز نجف آباد یکی از بزرگترین کاریز‌های ایران است و از مظهر قنات تا انتهای آبخور آن ۹ فرسنگ است و به ۱۱ جوی بسیار بزرگ تقسیم می‌شود.
شیخ بهایی همچنین وصیت کرده بود تا کتابخانه شخصی‌اش به حرم امام رضا (ع) هدیه داده شود، میراثی گرانقدر که شامل بیش از چهارهزار نسخه خطی و چاپ سنگی و قرآن‌های منسوب به دست‌خط ائمه معصوم علیه السلام که به خط کوفی و بر روی پوست آهو کتابت شده‌اند.
حجره‌ای که مدفن نابغه معماری جهان اسلام شد
هفت روز پس از تحمل بیماری سختی که بر پیکر نحیف نابغه معماری جهان اسلام مستولی گشته بود، این عالم پس از سال‌ها خدمت زیر سایه اسلام و امامان معصوم در سال ۱۰۳۰ هجری قمری وفات کرد.
او وصیت کرده بود تا پیکرش را در جوار بارگاه مطهر رضوی و در حجره‌ای که محل تدریس او بود دفن کنند، بر اساس همین وصیت، پیکر این دانشمند عالم در سمت پایین پای مبارک حضرت رضا و در مَدرس او به خاک سپرده شد.
در حال حاضر مقبره این عارف و دانشمند جهان اسلام در صحن آزادی حرم مطهر رضوی در رواقی با کتیبه ها و آیینه کاری های بسیار زیبا، محل زیارت بسیاری از زائران می‌باشد.
گزارشی از فاطمه بک زاده