مرمان قم قدیم در ماه میهمانی خدا آداب و رسوم ویژه‌ای داشته‌اند که امروزه بسیاری از آن‌ها در گذر زمان به دست فراموشی سپرده شده، از سنت طبالی و کلوخ اندازون گرفته تا شب نشینی‌های پس از افطار در پشت‌بام منازل که از آداب و رسوم خاص مردمان این دیار حکایت دارد؛ آداب و رسومی که هر چند گوشه‌هایی از آن هنوز هم به چشم می‌خورد، اما گویا زندگی شهری و تکنولوژی فرصت پرداختن به این رسوم زیبا و دیدنی را از نسل‌ها گرفته است.
کلوخ اندازون از جمله آداب و رسوم منسوخ شده مردم این دیار بوده است که با برگزاری آن به استقبال ماه مبارک رمضان می‌رفته‌اند.
محمد قاضی، قم‌پژوه در این باره می‌گوید: در مراسم کلوخ اندازون که با نام‌های دیگری، چون کلاخ اندازان هم شناخته می‌شود مردم قم در آخرین جمعه ماه شعبان، در خانه بزرگان فامیل یا اماکن تفریحی و مقدس دور هم جمع می‌شدند و ساز و نقاره می‌زدند به جشن و چوب بازی و پایکوبی می‌پرداختند و بعد از آن هر کس کلوخی را برمی‌داشت و به نیت برآورده شدن حاجات کلوخ را در آب شفاف خندق می‌انداختند و معتقد بودند آب شفاف حاجت می‌دهد و آب شدن کلوخ در آب همانند رفع مشکلات است.
به گفته او بنا بر اعتقاد مردم روز کلوخ اندازون، روز شادی بوده است به طوری که خانواده‌های قمی در آخرین روز ماه شعبان به تفریح می‌پرداختند و با جمع شدن در کنار یکدیگر از بهترین غذا‌ها تناول می‌کردند.
پژوهشگر تاریخ قم می‌گوید: خانه‌تکانی یا خاک‌گیری در استقبال از ماه رمضان از جمله رسومی است که از دیرباز در قم موردتوجه بوده است.
او ادامه داد: نظافت خانه‌ها، تکایا و مساجد، حسینیه‌ها، مغازه‌ها، اماکن عمومی و حتی حمام‌های عمومی از جمله رسومی است که امروزه نیز رایج است، اما در گذشته از رونق بیشتری برخوردار بوده است.
به گفته این پژوهشگر، این کار قبل از شروع ماه رمضان و بیشتر توسط دختران دم بخت انجام می‌شد، چون اعتقاد بر این بود دخترانی که این کار را انجام می‌دهند بخت آن‌ها زودتر باز می‌شود.
او در ادامه گفت: تهیه مایحتاج ماه مبارک و ذخیره آن‌ها از دیگر اقداماتی است که در زمان‌های قدیم انجام می‌شده است، به این صورت که در قدیم گوشت را به صورت قورمه درمی‌آوردند تا برای تهیه آبگوشت و خورشت در سحر استفاده کنند و این گوشت‌ها بسیار خوشمزه بود.
قاضی عنوان کرد: چرا که مردم برای وعده سحر کمتر از برنج استفاده می‌کردند و بیشتر مواقع مردم آبگوشت می‌خوردند و اگر غذای آن‌ها چیزی به جز آبگوشت بود مثل آن بود که چیزی نخورده‌اند.
سیدمحسن محسنی، قم‌پژوه گفت: از رسوم جالبی که امروزه با ورود تکنولوژی‌های جدید رنگ‌باخته رسم جالب سحرخوانی است؛ در گذشته افرادی با عنوان سحرخوان، بر ماذنه مناجات می‌خواندند یا با طبالی و عده‌ای هم فانوس به دست چند همسایه از سمت راست و چند همسایه سمت چپ خود را بیدار می‌کردند.
او گفت: در آن زمان، زمانی که وقت نماز صبح می‌رسید سحرخوان تصنیف می‌خواند و مردم به این وسیله متوجه وقت نماز می‌شدند.
پژوهشگر تاریخ قم اظهار کرد: در آن زمان افراد ساعت نداشتند و خبری از ساعت‌های زنگ دار نبود از این رو توپ در کردن یکی از رسوم آن زمان بود.
محسنی ادامه داد: در زمان قدیم، یک توپ را نزدیک میدان نو (مطهری کنونی) می‌آوردند و موقع افطار آن را شلیک می‌کردند و این کار نشانه این بود که باید افطار کنند و در هنگام سحر، مردم با شنیدن صدای توپ دست از غذا می‌کشیدند.
او گفت: توپ در کردن برای اطلاع مردم از وقت سحر و افطار نیز در گذشته مرسوم بود و در شهر قم هم این توپ در رودخانه تعبیه شد و با صدای شلیک توپ مردم آگاه می‌شدند که وقت سحر و افطار فرا رسیده است.
در روزگاری که زنگ انواع ساعت ها، تلفن‌ها و زمان سنج‌ها برای بیدار کردن مردم با هم رقابت می‌کنند، طبل نوازان در سحرگاهان رمضان منادی سحرخیزان بوده‌اند.
حسن اعرابی قم‌پژوه در این باره با تاکید بر اهمیت توجه به همسایه در ماه رمضان گفت: مردم در گذشته همه در خانه‌هایشان برای افطار و سحر اذان می‌گفتند که دیگران از زمان افطار و سحر مطلع شوند و این تبدیل به عادت شده بود.
این قم‌پژوه در ادامه از رسم طبل زنی هنگام سحر در محله‌های قم یاد کرد و گفت: عده‌ای از مردم به صورت داوطلبانه برای بیدارکردن همسایه‌ها و اهالی محل طبل زنی می‌کردند.
او ادامه داد: طبل زنی‌ها به منظور بیدار کردن مردم برای آماده شدن در هنگام سحر و با ادوات خاص انجام می‌شده‌است.
اعرابی با اشاره به سبقه دینی مردمان قم گفت: دعای جوشن کبیر از جمله دعا‌هایی بود که در همه شب‌ها خوانده می‌شد و مختص شب‌های قدر نبود و این سبب می‌شد که بچه‌ها هم در کودکی این دعا را حفظ باشند.
اقدس کاظمی، عضو بنیاد قم‌پژوهی با اشاره به رسم شب‌نشینی در ایام ماه مبارک رمضان می‌گوید: در گذشته که پشت‌بام خانه‌ها به هم متصل بودند، بعد از افطار، اهالی روی پشت بام‌ها جمع می‌شدند و به دلیل گرمای شدید هوای قم در آن زمان کاهگل‌ها را با نم آب خیس می‌کردند که قدری هوای مطبوع و خنک در فضا حکمفرما شود.
او ادامه داد: مردم قم شب‌های ماه رمضان را معمولاً تا صبح نمی‌خوابیدند، بعد از افطار را به شب نشینی می‌گذرانند و بعد از آن هم برای سحر تدارک می‌دیدند. بعد از سحر هم نماز را در حرم و مساجد اقامه می‌کردند و سپس به مراسم قرائت قرآن می‌رفتند.
این عضو بنیاد قم‌پژوهی با بیان این که چهل کچلون یکی از بازی‌های بود که بچه‌ها در شب نشینی‌ها بازی می‌کردند، افزود: در گذشته‌های دور بچه‌ها در زمان روزه داری در گرمای طاقت فرسا زمانی از روز را در سرداب‌ها مشغول بازی می‌شدند.
کاظمی با بیان اینکه مردم قم در گذشته به اقامه نماز در حرم به خصوص در ایام ماه مبارک رمضان بسیار تاکید داشتند، گفت: نمک، خرما و آب جوش از ملزومات افطار بود و معمولاً روزه خود را با آب جوش یا نمک باز می‌کردند.
او با اشاره به اهمیت صله رحم و دید و بازدید‌ها در ماه رمضان در استان قم گفت: شب نشینی‌های ایام ماه مبارک رمضان با خوراکی‌هایی مثل زولبیا، خرما و چای در عین سادگی برگزار می‌شد.
کاظمی عنوان کرد: پخت غذا توسط افراد نیکوکار و تقسیم بین نیازمندان از سنت‌های قدیم مردم قم در ماه مبارک رمضان بوده است. نیکوکاران معمولاً غذا‌هایی مثل فسنجان که اغلب نیازمندان، توانایی استفاده از آن را نداشتند در تاریکی شب به صورت ناشناس و مخفیانه به فقرا می‌دادند.
البته رسم زیبای افطاری دادن همچنان برقرار است و امروزه به شکل‌های مختلف انجام می‌شود.
این قم‌پژوه می‌گوید: یکی از رسوم ماه مبارک رمضان در قم قدیم که البته هنوز در سراسر ایران در مناسبت‌های مختلف دیده می‌شود نذر شستن ظروف سفره‌های افطار برای کاهش آلام زندگی، گرفتن حاجات و ریزش گناهان بوده است.
او افزود: مردم در این ایام بیشتر از مناسبت‌های دیگر، به شستن ظروف و دیگ‌های همدیگر مشغول می‌شدند.
پژوهشگر تاریخ گفت: خرماگردانی از دیگر رسوم خوب برای اطعام روزه‌داران است و در مساجدی که قبل از افطار نماز جماعت برپا می‌شود، بعد از اتمام نماز، عده‌ای با در دست داشتن افطاری مختصری مثل خرما، روزه روزه‌داران را باز می‌کردند و این کار هنوز هم در بعضی از مساجد قم رایج است و در مساجدی هم که قبل از خواندن نماز افطار می‌کنند هم ابتدا روزه روزه‌داران را با همین افطاری مختصر باز و سپس نماز جماعت برپا می‌شود.
او افزود: پختن و پخش آش‌های مثل قنبید (کلم‌قمری) و شله‌زرد نذری، بازدید از اقوام و بزرگان، برپایی مجلس ترتیل خوانی قرآن، عیادت از بیماران و… نیز از کار‌های دیگری است که اهل قم در ماه مبارک انجام می‌دهند.
کاظمی ادامه داد: در شب تولد خجسته امام مجتبی (ع) مردم به خصوص جوانان به سرور و شادمانی می‌پرداختند و چوب بازی و پایکوبی از جمله کار‌هایی بود که در این شب انجام می‌شد.
او گفت: همچنین برگزاری تعزیه در شب‌های قدر از مهم‌ترین رسوم قمی‌ها است که در شب‌های قدر علاوه بر مراسم ویژه این شب‌ها مثل خواندن قرآن، دعا و مناجات و عزاداری که با حضور مردم در امامزاده و اماکن مذهبی انجام می‌شد تعزیه نیز به اجرا درمی‌آمد؛ پخت حلوا در برخی روستا‌های قم نیز از دیگر رسوم قمی‌ها در شب قدر است.
این قم‌پژوه با اشاره به رسم مردم قم در شب ۲۷ ماه مبارک رمضان که شب قتل ابن ملجم است مردم کیسه‌های حنا تهیه و به مساجد می‌برند و در این شب آش، آبگوشت و کله‌پاچه می‌پزند و توزیع می‌کنند.
در این شب مردم حتما باید کله پاچه می‌خوردند و خانم‌ها هم در مساجد یا منازل جمع می‌شدند و مراسم حناگذاری و یا مراسم جشن برپا می‌کرده‌اند.
کاظمی در ادامه گفت: همچنین در قم رسم است که در آخر ماه رمضان و روز عید فطر به کودکان و نوجوانانی که در طول ماه مبارک روزه کله‌گنجشکی گرفته‌اند برای تشویق آن‌ها از طرف بزرگ‌تر‌ها هدیه‌ای به آن‌ها داده می‌شود.
او می‌گوید: مردم قم در روز عید فطر پس از اقامه نماز عید به خانه مراجع، علما و بزرگان، اقوام و آشنایان خود می‌رفتند و شکر آنکه توفیق انجام طاعات این ماه را داشته‌اند را به جا می‌آورند؛ البته قمی‌ها در استقبال از ماه خدا نیز رسوم جالبی داشتند.
به گفته این قم‌پژوه تهیه شیرینی سنتی با نام کسمه که در آن از خرما، کشمش و انگور استفاده می‌شد و به جای شیرینی مصنوعی برای شیرین کردن آن از عسل، شیره و… استفاده می‌کردند از جمله خوراکی‌های سنتی مخصوص این ماه در قم بود.
کاظمی عنوان کرد: مراسم آشتی‌کنان هم از دیگر سنت‌های حسنه‌ای است که در آستانه ماه رمضان، انجام می‌شد و رونق بیشتری می‌گرفت.
به گفته این قم‌پژوه در این مراسم قبل از آغاز ماه مبارک بزرگان به سراغ کسانی که با هم کدورتی دارند می‌روند و آن‌ها را برای ورود به ماه رمضان، آشتی می‌دهند و اعتقاد دارند کسانی که با وجود کینه وارد این ماه شوند، عبادتشان موردقبول قرار نمی‌گیرد و روزه آن‌ها متعلق به شیطان است.
گزارش از زهره شعبانی