به نقل از روابط‌عمومی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی چهارمحال و بختیاری: کاخ قلعه حاج علی‌قلی خان سردار اسعد دوم بختیاری جونقان شهرستان فارسان (مجموعه تاریخی، فرهنگی موزه مشروطیت چهارمحال و بختیاری) مربوط به اواسط سده سیزدهم هجری و نوزدهم میلادی است.
ساخت این بنا در ۲ طبقه و در عرصه‌ای به وسعت ۱۴ هزار مترمربع با بهره‌مندی از شیوه رایج شده از اواسط قاجاریه یعنی معماری تلفیقی ایرانی اروپایی ابتدا از سوی حاج خسرو خان سردار ظفر بختیاری آغاز و سپس با واگذاری آن به برادر بزرگتر خود حاج علی‌قلی خان سردار اسعد دوم بختیاری از سوی وی تکمیل شد.
بیشتر بخوانید
سرپرست معاونت میراث‌فرهنگی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی چهارمحال و بختیاری گفت: علاوه بر آن که این بنای تاریخی در گذشته دارای محوطه‌ای وسیع‌تر از محدوده کنونی آن بوده، اما به مروز و در اثر بروز عوامل مختلف طبیعی، اجتماعی و انسانی در ۱۰۰ سال گذشته و نیز کم‌دقتی در بنیادگذاری شالوده‌های اصلی بنا، استفاده از مصالح نامرغوب در پی‌ها، نزئینات سنگی ازاره‌ای و استفاده‌های نامناسب کاربردی در دوره‌های گوناگون مانند اختصاص به پاسگاه ژاندارمری، کتابخانه عمومی و مدرسه کودکان استثنایی دچار آسیب‌های فراوانی شده و در واقع آن چه امروزه در زیربنایی افزون‌بر یک‌هزار و ۲۶ مترمربع به‌عنوان اعیانی این مجحموعه باقی‌مانده، تنها قسمت شاه‌نشین و سردر اصلی ورودی بنا است و متاسفانه بقیه ابنیه و قسمت‌های جانبی آن مانند گلخانه، بهاربند، اندرونی، گرمابه و مطبخ از بین رفته و یا مانند دبستان اسعدیه جونقان که در ضلع جنوبی معبر کنارگذر مجموعه قرار داشته دچار تغییر و بازسازی کلی قرار گرفته است.
قدرت‌الله، ولی زاده تأکید کرد: کاخ قلعه حاج علی‌قلی خان سردار اسعد دوم بختیاری جونقان که به گواهی "هانری رنه دالمانی" ایران‌شناس و سفرنامه‌نویس فرانسوی در سال ۱۹۰۶ میلادی برابر با ۱۳۲۴ هجری قمری و ۱۲۸۵ هجری شمسی و سید کریم نیکزاد امیرحسینی دهکُردی مورخ و پژوهشگر معاصر ایرانی در سال ۱۳۰۴ هجری شمسی برابر ۱۳۴۳ هجری قمری و ۱۹۲۵ میلادی به‌واسطه ویژگی‌های خاص مانند نخستین فضای تجهیز شده در روزگار خود در سطح منطقه به موتور برق وارداتی از اروپا برای تامین روشنایی‌های شبانگاهان زیبایی‌های افسون‌کننده‌اش یادآور صحنه‌های داستان‌های شهرزاد قصه‌گو در داستان‌های هزار و یک شب بوده، در دوران شکوه خویش باغچه‌های پیرامونی، استخر مرکزی، سردر باشکوه، ورودی مشرف بر جاده سنگ‌فرش باستانی، آئینه‌کاری و نقاشی‌های دیواری همراه با کتابخانه‌ای بزرگ مشتمل بر انواع کتاب‌های خطی و چاپی فارسی، عربی و لاتین داشته که هم‌اکنون از آن همه ویژگی ارزشمند تنها نمونه‌های کمی بر جای مانده است.
وی افزود: طبقه فوقانی اعیانی و شاه‌نشین اصلی بنا در سه جهت شرقی، جنوبی و شمالی دارای ایوان با ستون‌های سنگی که در مرز‌های اتصال دیوار‌ها دارای آجرکاری متنوعی است، اما جبهه غربی آن به‌صورت دیواری یک‌دست و بدون ستون با آجرکاری یک‌نواخت و ساده احداث شده تا به این ترتیب اشراف خانه‌های ساکنان محل نسبت به داخل بنا محدود شود، در این قسمت سقف اتاق‌ها به‌صورت هندسی توفال‌کوبی شده‌اند.
ولی زاده تصریح کرد: در این قسمت از بنا تالاری به‌طول ۳۶ متر نیز قرار دارد که اتصال‌دهنده اتاق‌های جانبی نشیمن و پذیرایی چهار، پنج و هفت دری است که اتاق آئینه آن که در روزگار گذشته آئینه‌های قدی انگلیسی‌اش با هنر دستان استادکاران ایرانی (اصفهانی) زیبایی‌های دوچندانی به بنا می‌بخشیده و گچ‌بُری‌های رنگارنگ و نقاشی‌های دیواری اسلیمی و ازاره‌های چوبی فلزکوبی شده در پائین‌دست دیوار‌ها در کنار مبلمان خاص همگون با آن‌ها که متاسفانه امروزه وجود ندارد تزئین شده‌اند.
وی یادآور شد: طبقه زیرین در عمق یک متری از کف محوطه کاخ قلعه وجود دارد که ورود به آن از زیر پله‌های طبقه فوقانی امکان‌پذیر می‌شود، در این طبقه اتاق‌ها در دو سوی تالار مرکزی به‌طول ۳۸ متر واقع شده‌اند.
سرپرست معاونت میراث‌فرهنگی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی چهارمحال و بختیاری اظهار داشت: سقف تمامی راهرو‌ها و اتاق‌های منشعب به شیوه (قمی‌پوش) طاق زده شده است و هر اتاق دارای یک بخاری دیواری با گچ‌بُری‌های ساده است.
وی گفت: این قسمت از بنا با کاربری انباری مورد استفاده خدمه قرار داشته و به‌منظور ایجاد سهولت در رفت و آمد‌های ساکنان در انتهای آن با راه‌پله‌ای آجری به طبقه فوقانی دسترسی پیدا می‌کرده است.
ولی زاده تأکید کرد: حجاری‌های نمای بیرونی طبقه زیرین شامل پلکان سنگی دوطرفه الهام گرفته شده از هنر سنگ‌تراشی معماران هخامنشی در تخت جمشید و قطعات سنگ‌نما و ازاره‌های ابزارکاری شده با نقوش هندسی مستطیل و لوزی هستند و بر بدنه جرز‌های بین پنجره‌ها، لچک، پیشانی و لبه‌های ایوان‌ها نیز نقوش اسلیمی و گل و بوته قابل مشاهده است.
وی افزود: ستون‌های سنگی در سه جبهه شرقی، جنوبی و شمالی به‌صورت ۱۸ جفت در کنار هم شامل ۶ جفت در ایوان شمالی، ۶ جفت در ایوان جنوبی و ۶ جفت در ایوان شرقی قرار دارند.
سرپرست معاونت میراث‌فرهنگی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی چهارمحال و بختیاری تصریح کرد: سرستون‌ها به شیوه طوماری با گل چندپر در میان هر کدام تزئین شده‌اند و میله ستون‌ها ساده و صیقلی بوده و پایه ستون‌ها به‌صورت قطعات بریده متصل به ستون دارای برجستگی نواری است و زیر ستون‌ها نیز به‌صورت مکعب مستطیل با نقوش یک‌نواخت شامل گل چندپر و نیلوفر تزئین یافته‌اند.
وی یادآور شد: سربخاری‌های اتاق‌ها در زیرزمین، طبقه فوقانی و همچنین در طرفین در ورودی اصلی این طبقه دارای گچ‌بُری طوماری هستند که با گل چندپر در میان هر کدام تزئین پیدا کرده‌اند.
ولی زاده اظهار داشت: همچنین آفرینش کبوتری گچ‌بُری شده که نشانه صلح و آزادی بوده در بالای در ورودی تالار اصلی بنا خود به لطف و زیبایی‌های بصری و معنوی این بنای تاریخی افزوده است.
وی گفت: هنر آجرکاری در تمامی سطوح بیرونی دیوار غربی از بالای بنا و سطوح پیشانی ازاره‌های سنگی تا انتهای دیوار و نیز پخ‌های چهار زاویه قس‌های ایوان‌ها با استفاده از فرم‌های مستطیل ساده، گل میخی، لوزی و مربعی در این بنا قابل توجه است، به‌گونه‌ای که تنوع در شکل، کاربرد و نقشها موجب می‌شود تا از این مجموعه در میان سایر بنا‌های تاریخی منطقه دارای ارزش‌های والای خاص خود باشد.
سرپرست معاونت میراث‌فرهنگی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی چهارمحال و بختیاری تأکید کرد: برای شکوه بیشتر فضا‌های مرتبط طبقه فوقانی، در‌های ورودی راهروی اصلی با استفاده از روش معرق روی چوب و فلزکوبی به‌صورت گل و بوته تزئین شده است.
وی افزود: در شرق محوطه کاخ قلعه حاج علی‌قلی خان سردار اسعد دوم بختیاری جونقان و در انتهای کوچه باغ متشکل از درختان کهنسال چنار که در تمامی عمارت‌های اربابی خوانین هفت لنگ بختیاری در سطح منطقه قابل ملاحظه هستند، سردر ورودی مرتفعی با طاق هلالی در ۲ طبقه واقع شده که در طرفین آن اتاق‌های دیده‌بانی و نگهبانی قرار گرفته است.
ولی زاده تصریح کرد: مصالح به‌کار رفته در این قسمت همچون دیگر اجزای کاخ قلعه، خشت با نمای آجر است که در اطراف آن ازاره‌های سنگی مستطیلی منقوش با ارتفاع ۶۰ سانتیمتر جلوه‌گری می‌کند.
وی یادآور شد: سقف کاخ قلعه حاج علی‌قلی خان سردار اسعد دوم بختیاری جونقان در قسمت‌های شاه‌نشین و سردر به‌صورت شیروانی پوشش داده شده که علاوه بر توجه به هنرهای وارداتی معماری اروپایی، نشان‌دهنده توجه معماران این بنای تاریخی به بهره‌مندی از عناصر جدید به‌منظور کاهش تبادلات حرارتی به شکل دوپوش کردن سقف و کاستن از صدمات احتمالی ناشی از شرایط اقلیمی سرد و پُربارش با هدایت منظم و دائمی برف و باران در فصل‌های سرد سال است.
سرپرست معاونت میراث‌فرهنگی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی چهارمحال و بختیاری اظهار داشت: این کاخ قلعه شهرت خود را علاوه بر ویژگی‌های خاص هنرهای معماری و تزئینی، اقامت حاج علی‌قلی خان سردار اسعد دوم بختیاری و حضور سایر نوادگان وی، دارا بودن کتابخانه منحصربه‌فرد در سطح منطقه در روزگار مجد و عظمت خویش تا دهه ۱۳۱۰ هجری شمسی برابر با ۱۳۴۹ هجری قمری و ۱۹۳۱ میلادی مدیون حضور و آمادگی سران طوایف خوانین، کلانتران و بزرگان طوایف چهارمحال و بختیاری با هدایت معنوی رهبران نهضت روحانیت اصفهان آیات عظام حاج آقا نورالله اصفهانی و سید احمد نوربخش دهکردی و فرماندهی حاج ابراهیم خان ضرغام‌السلطنه بختیاری، حاج نجف‌قلی خان صمصام‌السلطنه بختیاری و حاج علی‌قلی خان سردار اسعد دوم بختیاری در سال‌های ۱۲۸۷ تا ۱۲۸۸ هجری شمسی برابر با ۱۳۲۶ تا ۱۳۲۷ هجری قمری و ۱۹۰۸ تا ۱۹۰۹ میلادی به‌منظور ایجاد اتحاد علیه استبداد صغیر محمدعلی‌شاه قاجار با تصرف اصفهان و فتح تهران با همکاری نیرو‌های مجاهد مشروطه‌خواه آذربایجان، گیلان و اصفهان و اعاده مشروطیت (مشروطه دوم) دارد.
وی گفت: موضوعی مهم در تاریخ معاصر ایران که موجب شد تا براساس برنامه‌ریزی‌های انجام شده این بنا پس از مرمت‌های اضطراری و پیرایش‌های انجام شده در طول سال‌های متمادی از سوی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان با تهیه آثار، اسناد و مدارک گوناگون فرهنگی اجتماعی از ۲۸ اردی‌بهشت‌ماه ۱۳۹۵ با عنوان "موزه مشروطیت چهارمحال و بختیاری" فعالیت کند.
ولی زاده تأکید کرد: کاخ قلعه حاج علی‌قلی خان سردار اسعد دوم بختیاری مربوط به دوران قارجار در شهر جونقان شهرستان فارسان به‌واسطه نفاست‌های خاص معماری هنری ۵ دی‌ماه ۱۳۵۶ به شماره ۱۵۴۸ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد.