قلعه‌های تاریخی از منحصر به فردترین بناهایی هستند که بنا به اظهار کارشناسان تاریخ، ساخت آن در دور افتاده‌ترین و مرتفع‌ترین نقطه است تا مدافعان در بالاترین مکان قرار بگیرند.
قلعه‌ها مهم‌ترین تجلی اندیشه دفاعی بشر به شمار می‌روند، همچنان که نخستین اصل در زمانی که انسان خانه سازی را آغاز کرد توجه به امنیت و امکان دفاع از خود در برابر تهدیدها و دشمنان بوده است.
قلعه‌ها ابتدا با ترکیب گل و چوب ساخته می‌شدند اما با گذشت زمان از سنگ نیز در ساخت آنها استفاده شد، به این ترتیب دوام و استحکامشان بیشتر شد.
در معماری قلعه‌ها به تعبیه قسمت‌هایی برای نگهداری طولانی مدت آذوقه و دام توجه شده است تا چنانچه دشمن محاصره قلعه را طول می‌داد مردم و ارتش توان تأمین قوت روزانه را داشته باشند.
باستان شناسان قلعه‌های ایران را به ۲ نوع جلگه‌ای و کوهستانی تقسیم‌بندی می‌کنند، نوع جلگه‌ای به شکل مربع و یا مربع مستطیل است که در چهار گوشه آن برج‌های مدوری برای دفاع ساخته شده و مصالح به کار رفته در آن بیشتر از خشت و گل است، اطراف برخی از این قلعه‌ها خندق حفر می‌کردند و برای رفت و آمد به آن از پل‌های متحرک بهره می‌بردند.
قلعه‌های کوهستانی هم بیشتر در گذرگاه‌های صعب العبور کوهستان‌ها و منطبق با موقعیت طبیعی صخره‌ها بنا می‌شدند از این رو طرح هندسی مشخصی نداشتند، این قلعه‌ها دارای کنگره مخصوص کمانداران بود، در پایین دست این قلعه‌ها پرتگاه‌های عمیق تعبیه می‌شد و مصالح به کار رفته در آن نیز بیشتر از نوع سنگ‌های کوه یا رودخانه‌ها بود.
یافته‌های باستان شناسان نشان می‌دهد بیشه کوچک، حیاط بیرونی و محاط، برجک دفاع، دیوار حایل، اتاق نگهبان دروازه، خندق، کنگره‌های بالای دیوارها، هردنجس (سازه‌هایی چوبی بودند که در بالای دیوار قرار می‌گرفتند)، درز پیکان‌ها و دروازه زندان از بخش‌هایی مشترک قلعه‌هاست.
شواهد تاریخی حاکی از آن است در قرن دوازدهم هجری ایجاد قلعه در گذرگاه‌ها به شیوه گذشته متوقف و پاسگاه‌ها و سربازخانه‌هایی به شیوه جدید احداث شد، همچنین در کرانه خلیج فارس قلعه‌هایی با سبک معماری غربی ساخته شد.
ساخت قلعه با آنکه روش‌های دفاعی پیشرفته‌تر شد همچنان تا قرن ۱۶ ادامه یافت، تا اینکه دستیابی بشر به باروت و توپ، سرانجام توپخانه‌ها را با قلعه‌ها جایگزین کرد، از آن پس قلعه‌ها به اقامتگاه‌شاهان و بزرگان تبدیل شد اما در عین حال کاربری سنگر یا زندان نیز داشت، در همین زمان بود که زیبایی و معماری قلعه‌ها اهمیت یافت چرا که نماد قدرت و اعتبار ساکنان آن به شمار می‌رفت.
در گوشه و کنار کهن دیار نصف جهان نیز قلعه‌هایی استوار از هزاره‌های دور بر جای مانده که از دریچه هریک از آنها می‌توان فراز و فرود تاریخ را به نظاره نشست.
کارشناسان وجود قلعه‌ها و ارگ‌های مختلف در پهنه اصفهان را دلیلی برای تمدن اصیل این خطه می‌دانند، این پراکندگی آثار تاریخی و باستانی نصف جهان را به جورچینی از مقصدهای گردشگری تبدیل کرده است.
ارگ «گوگد» بنایی خشتی با ۴ برج قرینه
این قلعه فاخر تاریخی در زمان صفویه در مسیر جاده معروف ابریشم ساخته شده و در زمان صلح به عنوان کاروانسرا، محل استراحت کاروان تجار و حاکمان ولایات ایران بوده و در زمان جنگ نیز به عنوان دژ نظامی از آن استفاده می‌شد.
وجود اتاق‌های سنتی در کنار حیاط سرسبز با حوضی بزرگ و پر آب، حکایت خانه‌های قدیمی و باغ‌های ایرانی را به بازدید کنندگان و گردشگران یاد آوری می‌کند.
این قلعه تاریخی در پنج کیلومتری شهر گلپایگان، در سال ۱۳۷۸ با نظارت اداره میراث فرهنگی بازسازی و به شماره ۲۵۷۴ در فهرست آثار ملی ثبت، و در سال ۱۳۹۰ به بخش خصوصی واگذار شد.
این قلعه دیدنی که به عنوان دومین بنای خشتی و گلی ایران زمین از آن یاد شده، به شکل مربع و به وسعت ۶ هزار و ۴۰۰ متر مربع ساخته شده و دارای چهار برج قرینه هر کدام به ارتفاع ۱۲ متر است.
وجود پنجره‌های منبت کاری شده با دیوارهای کاهگلی، با رنگی خوش و فرح بخش و شبستان‌های تو درتوی ارگ گوگد نیز جاذبه فرح بخش این بنای تاریخی است.
ارگ گوگد اکنون با دارا بودن ۲۰ اتاق و سوئیت های زیبا در ۲ طبقه، رستوران، چایخانه سنتی و تالار پذیرایی و جاذبه‌های متنوع و زیبای گردشگری به عنوان مکانی برای بازدید، اقامت و استراحتگاه گردشگران و مسافران مورد استفاده قرار می‌گیرد.
قلعه باستانی «بیاضه» کوهی از خشت و گل و دژی بزرگ
این قلعه که نمونه بارز یک ارگ و دژ کویری است در ۵۳ کیلومتری خور و بیابانک از توابع شهرستان نائین در روستایی به نام بیاضه قرار دارد، این قلعه به سبک معماری عهد ساسانی قرن‌ها به عنوان دژ مستحکم و تسخیرناپذیر کویر مرکزی ایران کارکردهای گوناگون دفاعی و مسکونی داشته است.
به گفته مورخان، ناصرخسرو هنگام عبور از مسیر نائین به طبس در این روستا توقف داشته و در سفر نامه خود از قلعه کهن آن یاد کرده است، در دوره‌های معاصر نیز جهانگردان غربی مانند سون هدین، آلفونس گابریل و مک کرگور هنگام عبور از کویر مرکزی ایران از این بنا سخن گفتند.
اتاق‌های متعدد و طبقات مختلف قلعه تا چند سال قبل به عنوان محل نگهداری اموال و انبار غله روستاییان مورد استفاده قرار می‌گرفت.
قلعه باستانی بیاضه کوهی از خشت و گل و دژی بزرگ که محوطه عظیمی را به خود اختصاص داده است. دور تا دور آن را خندقی به عمق ۷ تا ۱۳ متر دربرگرفته است، درون آن تعداد زیادی اتاقک و راهروهای پیچ در پیچ وجود دارد، چاه‌های متعدد و کانال داخلی خندق از دیگر تجهیزات قلعه است. آسیاب های دستی و سه میدانگاه از دیگر سازه‌های آن است، بخشی از خندقی که دور آن بوده، در سال ۱۳۶۷ توسط افراد ناآگاه برای احداث جاده پر شده، باروهای بلند آن خراب شده و برج‌های بزرگ آن کم کم رو به نابودی است.
این قلعه در کنار آثار باستانی چون بازار زرگرها، مسجد جامع، حسینیه قدیمی و همچنین وجود درخت زیتونی با قدمت هزار ساله جاذبه‌های خوبی برای جهانگردان داخلی و خارجی به شمارمی آید.
«دیو» اصفهان بر فراز صفه
قلعه شاه دژ اصفهان که به قلعه دیو شهرت دارد، بر بالای کوه صفه قرار گرفته است. این بنا نزدیک به ۱۵ هکتار وسعت دارد و باستان شناسان قدمت آن را به قرن پنجم یعنی زمان حاکمیت سلجوقیان نسبت داده اند، این بنا معماری شبیه به معماری‌های قلعه‌های ساسانی دارد، در این قلعه حفره‌هایی سنگی وجود دارد که یادآور استودان‌های (استخوان‌دان‌های) زرتشتی است که در بسیاری از نواحی باستانی ایران دیده می‌شود، فضاهای موجود در قلعه شاه دژ، دارای تزئیناتی مانند گچ‌بری و نقاشی‌های دیواری است، قلعه شاه دژ بنایی سنگی است که سفت کاری آن با سنگ لاشه و ملاط خاک و گچ نماسازی شده و با سنگ‌های تراش خورده ساخته شده است.
این قلعه شامل ارگ مرکزی، سربازخانه‌ها، تأسیسات جانبی مانند حمام، کارگاه آهنگری و چرم سازی، انبار و آشپزخانه و محل پخت و پز است، بناهای دیگری مثل آب انبارها، آبگیر و بند، انبارهای منفرد، برج‌های دیده بانی و دیوار بزرگ دفاعی در محدوده قلعه ساخته شده است.
به گفته کاوشگران، قلعه شاه دژ ساختاری لایه لایه دارد، طراحی این ساختار به طور کامل باستانی است، چندین لایه فشرده از ارگ مرکزی آن محافظت می‌کنند که دیوار بزرگ دفاعی، برج‌های دیده بانی و دو لایه برج و بارو، بیرونی‌ترین لایه تا درونی‌ترین لایه آن هستند.
این بنا بر اساس اسناد تاریخی در دوره‌های گذشته گنج‌خانه، سلاح خانه و شاید رصدخانه نیز بوده است، قلعه شاه دژ در گذشته با نام دزگوه نیز شهرت داشت، اکنون مسیر دسترسی به این قلعه کوهستانی از طریق تل‌کابین مهیا شده است.
دیوارهای مهیب قلعه روستای «گرمه»
گرمه یکی از مناطق زیبا و دیدنی شهرستان نائین است در مسیر مهرجان به چونان قرار دارد. این قلعه که به گفته مورخان متعلق به دوران ساسانیان است مانند تمام قلعه‌های منطقه کاربرد مسکونی و دفاعی داشته است.
دروازه جنوبی این قلعه منظری خوش را برای نظاره گران به ارمغان آورده است در حالی که دیوارهای بلند و مستحکم ضلع شمالی قلعه صحنه‌ای مهیب و اسرار آمیز را در پیش چشمان گردشگران می‌گستراند.
قلعه «برزو نیستانک» نمادی از ادیبات ایران
این قلعه به فاصله کمی از کاروانسرای قدیمی در وروردی روستای نیستانک واقع شده است، ساکنان بر این باورند روستای نیستانک متعلق به برزو پسر سهراب و نوه رستم است که از توران به ایران می‌آید و ناشناخته با نیای خود رستم می‌جنگد و سرانجام پس از چندین نبرد، نژادش شناخته می‌شود و به سپاهیان ایران می‌پیوندد.
بنای این دژ سه طبقه است که طبقه اول آن از یک هشتی با سه اتاقک و یک راهروی کوتاه و در سنگی عظیم تشکیل شده است، همچنین، دارای راهی مخفی است که خروجی آن گم شده یا در زمان حاضر نامعلوم است، این دژ از بیرون یک مکعب مستطیل عظیم و از درون یک هشت ضلعی کوچک و مدور است.
رد پای کتاب در قلعه سارویه اصفهان
قلعه سارویه اصفهان یا «کهن دژ» یا «تپه اشرف» بنایی است با قدمت هفت هزار ساله که در کناره شمالی زاینده رود واقع شده است، این قلعه که در بیش از هزار و چهارصد سال قبل کتابخانه بزرگی بوده با حمله اعراب به ایران ویران می‌شود و در زمان حاضر بقایای آن به شکل یک تپه دیده می‌شود.
ابو مشعر بلخی در خصوص این قلعه می‌گوید: اعراب به گمان یافتن گنج شروع به تخریب و ویرانی دژ می‌کنند و بسیاری از کتاب‌ها به این روش نابود می‌شود، اما از آنجا که مخزن کتابخانه در دالان‌های مخفی زیر زمینی بوده است، به شماری از کتاب‌ها آسیبی نمی‌رسد تا اینکه در سال ۳۵۰ قمری، بر اثر فروریختن سقف یکی از دالان‌ها، مخزن کتابخانه نمایان می‌شود، به دستور خلیفه بسیاری از این کتاب‌ها بر بار صدها شتر به بغداد منتقل می‌شود و بسیاری دیگر از کتاب‌ها در همانجا نابود می‌گردد.
برخی از تاریخ شناسان قدمت این بنا را به تهمورس، سومین پادشاه سلسله پیشدادیان نسبت می‌دهند، اما برخی دیگر معتقدند این بنا در دوران گشتاسب، از پادشاهان کیانی ساخته شده است، این اثر در ۲۶ آبان ۱۳۷۵ به شماره‌ی ۱۷۷۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
در فلسفه ساخت این بنا در این محدوده آورده اند که: ایرانی‌ها پس از این که بهترین وسیله را برای ثبت و ضبط و نوشتن و نگهداری دانش بدست آوردند برای یافتن بهترین مکان جهت بنیاد کتابخانه و گنجینه کتاب به جستجو پرداختند، جایی که از زمین لرزه بر کنار و گل آن چسبندگی داشته باشد تا برای ساختمان‌های محکم و پابرجا پسندیده باشد، پس از کنجکاوی بسیار سرانجام شهرستانی که همه این محسنات را داشت یافتند و آن شهر اصفهان بود، در آن جا هم پس از کاوش نقاط گوناگون شهر، روستای جی را بهترین جا و مکان یافتند، در جی، «کهن دژ» را برگزیدند و در آن جا عمارتی رفیع بنیاد نهادند و آن را «سارویه» نامیدند.
قلعه سیزان نوش آباد
این قلعه دارای دو ورودی از شمال شرقی و شمال غربی است که ورودی اصلی درب شمال غربی آن بوده است. این بنا با هدف دفاع نظامی ساخته شده ولی به مرور زمان کاربری مسکونی پیدا کرده است، بدین معنی که در هنگام حمله دشمن خانواده و مال و منال خویش را برداشته و به درون قلعه پناه می‌بردند، در دوران گذشته نفوذ سیلاب قسمت‌هایی از قلعه را تخریب کرده است.
این قلعه در شهر نوش آباد واقع در شهرستان آران و بیدگل استان اصفهان قرار دارد. ارتفاع این قلعه از دریا ۹۰۰ متر بوده و در فاصله هفت کیلومتری شهر کاشان قرار دارد.
قلعه «کرشاهی» روایتگر نبردهای تاریخی
قلعه کرشاهی در شهرستان بادرود و شمال شهر ابوزیدآباد واقع در جنوب کویر بندریگ، و در نزدیکی ارتفاعات کوه یخ آب در استان اصفهان قرار دارد. این قلعه که متعلق به دوران ایلخانی است از جهت سازماندهی و انسجام فضایی، یکی از کامل‌ترین و مستحکم‌ترین قلعه‌های منطقه محسوب می‌شود.
زندگی هنوز در قلعه «انوشیروان» جریان دارد
جندق ادغام شده «جنب دق» و به معنی حاشیه کویر و زمین صاف، از توابع شهرستان خور استان اصفهان از جاذبه‌های کویری ایران است که قدمت آن براساس آثار باقیمانده از ادوار گذشته به ۲ هزار سال می‌رسد. این شهر در حاشیه مسیر جاده معروف و تاریخی ابریشم قرار داشته و به عنوان بندرگاه کویر محل استراحت کاروان‌های عبوری بوده است.
قلعه انوشیروان جندق تنها قلعه کشور است که هنوز هم مردم در آن سکونت دارند، این قلعه بزرگ از یک چهار دیواری که در هر گوشه آن برجی دارد، تشکیل شده و دارای دروازه‌ای است با دو برج به ارتفاع ۲۲ متر که به سمت شرق باز می‌شود. این قلعه دارای خانه‌های بسیار زیبا و قدیمی است.
از آثار باقی مانده از دوران گذشته در جندق، دژ اردبیل و یا قلعه انوشیروان ساسانی است که از قلعه‌های باقی مانده متعلق به دوره پیش از اسلام است.
منبع: مهر