فصل پاییز و بویژه زمستان و در آستانه نوروز که هرمزگان هوای خنک و بهاری را تجربه می‌کند، در این ایام خیل عظیم جهانگردان و طبیعت‌گردان وارد این منطقه ساحلی می‌شوند که خوب است در کنار سایر جاذبه‌های گردشگری و طبیعی، تالاب‌های این منطقه که مهد آبزیان و پرندگان بوده، را به آن‌ها معرفی کرده و بشناسانیم.
هر ساله بویژه ایام نوروز بسیاری از علاقه‌مندان به پرنده نگری و طبیعت دوست به حاشیه تالاب‌ها و رودخانه‌های هرمزگان سفر می کنند که می‌طلبد ضمن احترام به حریم تالاب‌ها از آن‌ها درست استفاده کرده تا کمترین آسیب به اکوسیستم آن وارد شده و قادر به ادامه کارکرد طبیعی خود باشند.
از حدود یکهزار تالاب شناخته شده در ایران، ۸۴ تالاب دارای اهمیت بین المللی هستند و از ۲۲ تالاب بین المللی کنوانسیون رامسر، پنج تالاب بین المللی و تحت حفاظت محیط زیست شامل جزیره شیدور، خورخوران ، دهانه رودخانه گز و حرا، دهانه رودخانه‌های شور ، شیرین و میناب و خورآذینی در استان هرمزگان واقع شده است.
باتوجه به اینکه همگی این تالاب‌ها ساحلی و متاثر از رفتارهای دریایی و دارای آب دائمی و شور هستند، لذا برای حفاظت، احیای مجدد و بهره برداری خردمندانه از ظرفیت‌های گوناگون آن‌ها در بخش‌های مختلف از جمله گردشگری نیازمند توجه ویژه است.
خورخوران در حد فاصل بندرلافت جزیره قشم و بندرخمیر با مساحت ۱۰۲ هزار هکتار بزرگ‌ترین و جزیره شیدور با مساحت ۸۷۰ هکتار کوچک‌ترین تالاب استان هرمزگان بوده که دارای آبسنگ مرجانی متنوع و محل مناسبی برای لانه سازی و تخم‌گذاری برای پرستوهای دریایی در اواخر بهار است.
مطالعات نشان داه است که همه تالاب‌های استان هرمزگان به جز دلتای رودگز، از لحاظ کد رامسر ساحلی بوده و علاوه بر این طبق سیستم طبقه بندیMedWet نیز همه این تالاب‌ها به جز دلتای رود گز که از نوع مصبی است، از نوع دریایی هستند.
خور آذینی یا همان تالاب بین المللی آذینی سیریک هرمزگان منطقه مهم و منحصر به فرد از لحاظ اکولوژی و زیست محیطی برای گردشگری مسافران و گردشگران نوروزی در فصل بهار است.
این تالاب که دارای مجموعه ای از جنگل‌های مانگرو با ۲ گونه برتر حرا و چندل بوده، در ۳۵ کیلومتری شهر سیریک واقع شده است و از شگفت انگیزترین تالاب‌های گرمسیری کشور محسوب می‌شود.
این رویشگاه جنگلی منحصر به فرد با وسعتی بیش از ۵۰۰ هکتار از نواحی مهم زمستان گذرانی پرندگانی همچون پلیکان پاخاکستری، حواصیل خاکستری و اکرت ساحلی است.
تالاب بین‌المللی خور آذینی به لحاظ وجود رویشگاه جنگل حرا و چندل و زیستگاه انواع پرندگان و آبزیان از سوی سازمان محیط زیست به عنوان منطقه حفاظت شده اعلام شد و در فهرست تالاب‌های رامسر ثبت شده است.
این در حالی است درختان حرا و چندل در دریا در این تالاب جهانی رویش کرده و با حالت جذر و مدی از دریا نمایان می‌شوند که محل تخم گذاری و زاد و ولد انواع آبزیان و پرورش آنان و همچنین انواع پرندگان ساحل زی و دریایی است.
تالاب بین‌المللی رود شور، شیرین و میناب در شرق بندرعباس و رو به روی جزیره هرمز واقع شده که هم اکنون امکان دسترسی به آن با جاده در دست احداث مسیر ساحلی بندرعباس به میناب آسان‌تر شده است.
این تالاب با مساحت ۴۱ هزار و ۲۵۸ هکتار بین شهرستان‌های بندرعباس و میناب در سواحل خلیج فارس به طول ۵۵ کیلومتر قرار دارد که سیمای طبیعی آن به صورت جنگل مانگرو با کفه‌های گِلی شنی و ماسه ای می باشد.
در سال ۱۳۸۷ در فهرست کنوانسیون رامسر قرار گرفته است و علاوه بر آن جز مناطق حفاظت شده نیز است.
زمستان برای پرنده نگران فصل مناسب حضور و بهره گیری از آن محسوب می‌شود بویژه که هوای هرمزگان در زمستان بهاری بوده و پرندگان مهاجر آبزی و کنار نیز برای زمستان گذارنی به این تالاب می‌آیند.
برای حضور در این تالاب باید از کمک بلدهای محلی و راهنمایان گردشگر که با اداره‌کل محیط زیست هرمزگان هماهنگ هستند، بهره گرفت.
پرندگانی مانند صدف‌خور، گیلانشاه بزرگ و پلیکان پاخاکستری زمستان را در این تالاب می‌گذرانند و حواصیل بزرگ و هندی نیز در این مکان جوجه‌آوری می‌کنند و به همین دلیل رعایت اصول طبیعت گردی دارای اهمیت فراوانی است.
گیاهان غالب در منطقه بین جزر و مدی، حرا و در سواحل مجاور درخت زارهای کهور، گز، کنار و گونه‌های علفی شورپسند است.
این منطقه زیستگاه مناسب پرندگان است که گونه‌های مهم آن پلیکان پاخاکستری، تلیله، شاه باز، عقاب دریایی دم سفید، انواع سلیم ها و آبچلیک‌ها است.
خورخوران در واقع یکی از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین تالاب‌های دریایی ایران و خاورمیانه با بیش از ۱۰۲ هزار هکتار مساحت است که می‌توان از این ظرفیت ناب و خدادادی در جهت توسعه بندرخمیر بویژه در حوزه گردشگری و اشتغال استفاده کرد.
با حفظ و پاسداری این تالاب از سوی اهالی منطقه خمیر و وجود هم‌مرزی شهری با ۳۵ کیلومتر نوار ساحلی تالابی، تاکنون کوچک‌ترین تخریب و تعرضی به این پهنه زیست محیطی گزارش نشده است.
این تالاب بکر و زیبا که درحد فاصل خمیر و قشم واقع شده، درسال ۱۹۷۵ به عنوان تالاب بین المللی در کنواسیون رامسر ثبت شد و شهر خمیر در غرب هرمزگان نیز به واسطه‌ی مجاورت با این تالاب در بهمن‌ماه سال ۹۷ توانست عنوان نخستین شهر ملی تالابی ایران را کسب کند.
شاید برای بسیاری جالب باشد بدانند این تالاب بزرگ‌ترین اکوسیستم جنگلی حرا کشور است و افزون بر ۱۲۰ گونه پرنده از آن استفاده می‌کنند.
این تالاب زیستگاه پرندگانی از جمله انواع حواصیل (حواصیل سفید بزرگ، حواصیل سبز، حواصیل هندی)، اگرت ساحلی، سلیم خرچنگ خوار، صدف خوار، کفچه نوک و پرندگان در معرض تهدیدی همچون عقاب تالابی و عقاب شاهی است.
لاک پشت‌های پوزه عقابی و دریایی، دلفین‌های گوژپشت و بینی بطری هندی نیز می‌توان در حوضه آبی بکر و دست نخورده که محیطی امن برای آبزیان، دلفین‌ها، ماهی، ماهی، پرندگان مهاجر است، یافت.
شهر تالابی بندرخمیر قرارگاه یک شهر زیست محیطی در ایران است که با حمایت، مشارکت و همبستگی مردم و مسوولان محلی و کشور قدم در راه توسعه پایدار گذاشته است.
در حد فاصل شهرستان سیریک و شهرستان جاسک نیز تالاب بین المللی دلتای رود حرا و رودگز دیده می‌شود که تنها تالاب هرمزگان با ۲ گونه گیاهی چندل و حرا است.
مساحت این تالاب حدود ۱۶ هزار و ۹۱۴ هکتار دردلتای رودهای گز، حیوی و کرتی قرار دارد؛ این تالاب منطقه وسیعی از کفه‌های گلی منطقه بین جز و مدی و جنگل‌های چندل در سواحل شنی را شامل می‌شود.
در این تالاب گونه‌های با ارزشی از پرندگانی نظیر پلیکان پاخاکستری، صدف خوار، گیلانشاه حنایی، گیلانشاه بزرگ، عقاب خالدار، سارگپه پابلند و حواصیل بزرگ و کوچک و عقاب دریایی دم سفید، جغد ماهیگیر و پرندگان آبزی و کنار آبزی را می‌توان مشاهده کرد.
اقلیم منطقه، حاره ای تا نیم حاره ای است و مکان مناسبی برای زمستان گذرانی پرندگان آبزی و کنار آبزی است.
این تالاب از سال ۱۳۵۲ جز فهرست کنوانسیون رامسر قرار داشته که در سال ۱۳۷۸ با تصویب شورای عالی محیط زیست جز مناطق حفاظت شده تحت مدیریت نیز قرار گرفته است.
جزیره شیدور با ۹۸ هکتار مساحت در ۱۷۰ کیلومتری بندرلنگه و پنج کیلومتری جزیره لاوان یکی از ۱۴ جزیره ایرانی در محدوده آب‌های هرمزگان و امن‌ترین زیستگاه پرستوهای دریایی در کشور است.
شیدور به جزیره مارها نیز معروف است و به عنوان تالاب بین‌المللی در فهرست کنوانسیون رامسر به ثبت رسیده است.
گونه پشت تیره، گونه سفید و کاکلی کوچک و بزرگ از گونه‌های پرندگان دریایی جزیره شیدور است.
تپه‌های بدون پوشش گیاهی، زمین‌های پست و تپه ماهورهای حاشیه‌ای جزیره شیدور و با پوشش گیاهی نسبت متراکم و انبوه محل تخم‌گذاری این پرندگان است.
این جزیره از با ارزش‌ترین و مهم‌ترین پناهگاه‌های حیات وحش پرندگان از جمله عقاب دریایی دم سفید، لاک پشت‌های دریایی ، ماهی‌ها و دلفین‌ها در خلیج فارس است و جزو مناطق حفاظت شده کشور است.
پرندگان دریایی که فصل بهار برای تخم‌گذاری به این جزیره آمده بودند، اکنون پس از زاد و ولد جزیره شیدور را به قصد سرزمین‌های شمال آفریقا و اقیانوس هند ترک می‌کنند.
جزیره شیدور به تعداد زیاد مار سم سیاهرنگ و کوچک معروف است که زیر شن مخفی می شوند و به این جزیره «جزیره ماران» و به لهجه محلی «مارو» نیز می‌گویند.
«مارو» که در فاصله یک و نیم کیلومتری جزیره لاوان قرار گرفته، از پناهگاه‌های مهم حیات وحش و منطقه طبیعی حفاظت شده بوده که از سال ۱۳۶۶ تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست قرار گرفته و به عنوان تالاب بین المللی در فهرست کنوانسیون رامسرثبت شده است.
این جزیره خلیج فارس غیرمسکونی و از توابع شهرستان بوموسی استان هرمزگان بوده که با ۹۸ هکتار مساحت در ۱۷۰ کیلومتری شهر بندرلنگه واقع شده است.
جزیره شیدور در استان هرمزگان در سال ۱۳۹۵ از سوی دبیرخانه کنوانسیون گونه‌های مهاجر واقع در دفتر منطقه ای یونپ، به شبکه مناطق مهم لاک پشت دریایی در اقیانوس هند و جنوب شرق آسیا پیوست.
خلیج فارس، جنگل‌های حرا و تالاب‌ها در واقع سرمایه‌های خدادادی و طلای در آب برای ما انسان‌ها است که باید شاکر آن بوده و در حفظ و حراست آن‌ها کوشا و پیشوا باشیم.
اگر بخواهیم تالاب‌ها را معرفی کنیم، در واقع به منطقه‌هایی شبیه به دریاچه و جایی بین آب و خشکی می‌گویند که در بعضی از روزهای سال خشک و در بعضی از روزها پر از آب بوده و باتوجه به نزدیک بودن به دریا با جزر و مد تغییر وضعیت می‌دهند.
مشخصه اصلی همه تالاب‌ها ماندگاری نسبی آب در آن‌ها بوده که آب آن می‌تواند شور یا شیرین باشد.
از مزیت‌های تالاب‌های بین المللی هرمزگان، واقع شدن در مسیر عبور آب‌های سیلابی به دریا و یا واقع شدن در کنار دریاست که جنگل‌های حرا و مانگرو را در خود جای داده‌اند.
تالاب‌ها علاوه بر اینکه خدماتی به جوامع محلی ارائه می‌دهند، دارای کارکردهای جهانی نیز هستند و نباید هیچکدام را به نفع دیگری از بین برد و باید نفع مردم و جوامع را در کنار ایفای نقش جهانی تالاب‌ها در نظر گرفت.
باید در این راستا تعادل ایجاد کرد، بر این اساس کنوانسیون رامسر از تالاب‌ها عبور کرده و می‌خواهد شهرهای دارای تالاب را ثبت کند.
هرچند مانگروها با آب شور دریا سازگاری دارند اما بسته شدن برخی مسیرهای ورودی آب به این تالاب‌ها بر اثر توسعه ناپایدار در اراضی بالادست، کاهش بارندگی، تخریب طبیعت و برداشت شاخ و برگ جنگل‌های موجود برای تامین غذای دام توسط جوامع محلی و متروکه شدن آن‌ها، حفظ این طلای در آب را دشوار کرده است.
کمبود آب و تامین حقابه تالاب‌ها، آلودگی فاضلاب‌های شهری و روستایی و زهاب‌های کشاورزی و پساب‌های صنعتی، تغییر کاربری غیرمجاز تالاب‌ها که بیشتر تالاب‌های شمال کشور با آن مواجه بوده و همچنین ورود گونه‌های مهاجم و غیربومی مضر مانند ماهی تیلاپیا در تالاب شادگان و سنبل آبی در انزلی؛ از عوامل تهدید تالاب‌های کشور هستند.
مهم‌ترین و بیشترین عوامل تهدید این حوضه‌های آبی آلودگی‌های نفتی، فعالیت‌های کشاورزی، فعالیت‌های صنعتی، تردد و حمل و نقل های آبی و سپس صید غیرمجاز و برداشت بیش از حد گیاهان است.
یکی از اقدامات مهم در راستای حفاظت و بهره‌برداری خردمندانه از تالاب‌ها موضوع تدوین و البته اجرای برنامه‌های مدیریت زیست بومی با استفاده از رویکردهای مشارکتی است.
برنامه‌های مدیریت زیست بومی با تاکید بر رویکردهای پایین به بالا زمینه را برای همکاری‌های بین بخشی با حضور تمامی ذینفعان از جمله نمایندگان جوامع محلی در فرایند برنامه‌ریزی و اجرا فراهم می‌کند.
مدیرکل حفاظت محیط زیست هرمزگان می‌گوید: محیط زیست استان حدود ۹۰۰ هزار هکتار مناطق چهارگانه شامل مناطق حفاظت شده، پارک ملی، پناهگاه‌های حیات وحش و آثار طبیعی ملی را با احتساب تالاب‌ها تحت مدیریت دارد که ۱۲.۵ درصد کل مساحت استان را شامل می‌شود.
مسیحی تازیانی افزود: در این استان حدود ۲۰۸ هزار هکتار تالاب ساحلی داریم که ۵۰ درصد آن را خورخوران که بین قشم و بیشتر آن در سواحل خمیر بوده، شامل می‌شود.
به گفته وی، تالاب‌های هرمزگان حق‌آبه هایشان از رودخانه‌های منطقه است که در زمستان گذشته آوردهای رودخانه‌ها نیاز تالاب‌ها را برآورده کرده است اما مدیریت رودخانه‌ها نیازمند برنامه‌ریزی است تا آلودگی‌های ناشی از واحدهای همجوار اتفاق نیفتد.
مدیرکل حفاظت محیط زیست هرمزگان اظهار کرد: برای حفاظت و استفاده خردمندانه از تالاب‌های استان طرح‌ها و برنامه‌هایی در قالب طرح جامع زیست بوم شکل گرفته و در حال اجرا است.
مسیحی یادآورشد: در مناطق تحت مدیریت کارهایی همچون طرح جامع منطقه حفاظت شده کشار، گنبد نمکی خرسین، اجرای طرح طبیعت‌گردی گنو، آغاز تدوین برنامه مدیریت شیدور، ایجاد و تکمیل مرکز پایش تالابی تیاب، گز و حرا و گابریک انجام شده و یا در حال انجام است.
وی ادامه داد: اطلاعات سه منطقه جاسک مرکزی، حرای گابریک شرقی و مصب رود شهر نو و رودخلاصی در ژئوپورتال تالاب‌های کشور انجام شده است تا پس از مراحل قانونی به تالاب‌های بین‌المللی اضافه شوند.
این مسوول زیست محیطی یادآورشد: طبق تعریفی که از تالاب‌ها صورت گرفته در واقع تمام سواحل خلیج فارس و دریای عمان تالاب گونه است اما خورخوران بندرخمیر یکی از مناطق حساس و حائز اهمیت بوده که از آن به عنوان تالابی برگزیده در سطح ملی و جهانی ثبت شده است.
مسیحی گفت: این تالاب‌ها میراثی جهانی و طبیعی و یادگاری از گذشتگان بوده که باید آن را حفظ کرده و استفاده خردمندانه نیز داشته باشیم.
وی ابرازداشت: مردم از دیرباز حافظان و پاسداران خوبی برای تالاب‌ها بوده‌اند، چرا که هیچ ارگان و دستگاهی به بدون پشتوانه مردم نمی‌تواند از این سرمایه ملی حفاظت و حراست کند.
افزون بر ۱۵۰ گونه پرنده مهاجر در تالاب‌های هرمزگان را برای زمستان گذرانی انتخاب می‌کنند که برخی از آن‌ها مانند عقاب تالابی و عقاب شاهی در معرض تهدید انقراض محسوب می‌شوند.
تالاب یک محیطی متشکل از اجزای سازنده ای شامل آب، گیاه، موجودات ریزمیکروسکوپی مانند فیتوپلانگتون‌ها و زئوپلانگتون ها و برخی آبزیان است و انسان نیز به عنوان یک کاربر در محیط تالاب از حاشیه یا درون آن در حال فعالیت است.
این حوضه‌های آبی نقش بسیار مهمی برای بقای حیات بر روی کره زمین دارند، بنابراین از بین رفتن آن‌ها برای زندگی انسان نیز مشکل ساز خواهد شد.
در دوم فوریه سال ۱۹۷۱ برابر با سال ۱۳۴۹ شمسی نخستین کنوانسیون محیط زیستی دنیا در شهر رامسر ایران برای حفظ و نگهداشت تالاب‌ها و پرندگان کنارآبزی، حمایت از جوامع محلی و معیشت مردم اطراف تالاب‌ها به امضا رسید و یکی از قدیمی‌ترین معاهدات زیست محیطی جهان شد.
براین اساس دستورالعمل‌های کنوانسیون رامسر در سال ۱۹۷۵ جنبه قانونی یافت و اکنون ۱۷۱ کشور عضو رسمی آن هستند و یکهزار و ۹۹۴ تالاب با اهمیت بین‌المللی با مجموع مساحت ۱۹۱ میلیون و ۸۶۰ هزار و ۶۵۶ هکتار را در سطح جهان به ثبت رسانده است.
۱۳ بهمن یا ۲ فوریه سال ۱۹۷۷ روز جهانی تالاب در سراسر جهان نام‌گذاری شد و برای نخستین بار این روز جشن گرفته شد و اکنون نیز بعد از گذشت سال‌ها همچنان در دنیا از جمله ایران در این روز برنامه‌های متنوعی در راستای حفاظت از تالاب‌ها برگزارمی‌‍شود.
۲۵ مجموعه تالابی ایران در کنوانسیون زیست محیطی رامسر به ثبت رسیده است که ١.۴ میلیون هکتار مساحت کل تالاب‌های کشور را به خود اختصاص داده است.
منبع: ایرنا