کلات نادری، شهری در خراسان رضوی و در محدوده شمال غربی این استان است که نامش با نادرشاه افشار و حکومت قدرتمند او پیوند خورده است؛ دیار نام‌آشنایی با تاریخی پرغرور و افتخارآمیز در منطقه‌ای خوش آب و هوا که از جاذبه‌های طبیعی، تاریخی و فرهنگی برای دوستداران تاریخ و طبیعت سرشار است.
برای رسیدن به شهر کلات باید حدود ۱۴۵ کیلومتر از مشهد دور شده و پس از عبور از جاده‌ای پیچ در پیچ و سختگذر به کلات رسید.
این شهر علاوه بر زیبایی‌های بسیار، اثری تاریخی در دل خود دارد که شاخصه آثار تاریخی و جاذبه‌های کلات است و با نام "کاخ خورشید" شناخته می‌شود.
کلات در معنای لغوی قلعه، آبادی و زیستگاه بر فراز کوه است. این شهر به نفوذ ناپذیری‌اش مشهور است و چنین روایت شده که تیمور لنگ ۱۴ بار به کلات نادری حمله کرد و موفق به فتح این شهر نشد.
موقعیت این شهر پایگاه‌های حکومت نادر را در ایران مستحکم‌تر کرده بود و این قدرت تا لشکرکشی‌های مداوم به هندوستان ادامه پیدا کرد. کوه‌هایی که اطراف کلات را محاصر کرده بود دسترسی به آن‌را به رویایی برای دشمنان سرسخت نادرشاه افشار بدل کرده بود.
پس از آن‌که نادرشاه خرسند از غلبه بر هندوستان به وطن بازگشت، دستور بنای کاخی خاص در شهر کلات را داد. این اثر که به کاخ خورشید معروف است از جاذبه‌های گردشگری ویژه کلات نادری و شناخته شده در ایران و جهان است.
در دوران ایلخانان مغول، کلات از اهمیت زیادی برخوردار بود به طوری که تاسیسات دروازه ارغون شاه در کلات به دوران ایلخانی نسبت داده می‌شود.
کلات در عصر تیمور در برابر حمله وی به سختی مقاومت کرد آنچنان که در کتب تاریخ آمده است که تیمور ۱۴ بار به دژ کلات یورش برد و هر بار شکست خورد، اما بیش از همه دوره‌ها در زمان افشاریان از اعتبار خاصی برخوردار شد و دلیل آن را باید در دیواره‌های طبیعی و دروازه‌های قابل کنترل دانست که باعث شد نادرشاه، کلات را به عنوان محل سکونت خود و ذخایر ارزشمندش انتخاب کند.
کلات به دلیل موقعیت کوهستانی و جاذبه‌های تاریخی و همچنین جاری شدن رودخانه‌ها، آبشار‌های گوناگون، پوشش گیاهی متنوع در تمام سطح شهرستان، دارا بودن حیات وحش متنوع و کوه‌های سر به فلک کشیده، همه ساله پذیرای گردشگران زیادی است.
این شهرستان وسعتی در حدود سه هزار و ۲۷۶ کیلومتر مربع دارد که از شرق به سرخس، از غرب به درگز، از شمال به کشور ترکمنستان و از جنوب به مشهد و چناران محدود شده است.
آب و هوای کلات، معتدل کوهستانی و شامل دهستان‌های لایین، کبود گنبد، پساکوه و زاوین است که مجموعا دارای بیش از ۱۴۰ پارچه آبادی است.
این شهرستان در دامنه کوه هزارمسجد قرار گرفته و همچون گنجینه‌ای است که طبیعت سخت از آن حفاظت می‌کند و در این میان، کاخ خورشید همچون نگینی در میان کلات جای گرفته و عطر شالیزار‌ها مشام جان گردشگران را می‌نوازد.
ترکیب طبیعت و دست‌سازه‌های بشر
کلات یکی از مهمترین شهر‌ها در دوره نادرشاه افشار بوده است. به این دلیل از این شهر به عنوان کلات نادری یاد می‌شود.
توجه بسیار زیاد نادرشاه به این شهر، سبب پیشرفت بیش از پیش بنا‌های آن شد. ساخت کاخ و سد در این دوره، رونق زیادی به کلات بخشید.
ادغام طبیعت با دست سازه‌های بشر همواره مناظری دیدنی را خلق کرده است. استفاده از اصول معماری کشور‌های مختلف، دلیل ساخت بنا‌هایی پرشکوه و منحصر به فرد گشته است. کلات نادری، مجموعه‌ای بی بدیل از ساخته‌های بشر در دل طبیعت بی نظیر ایران است.
دسترسی دشوار به این منطقه سبب شده تا نام دژ نفوذناپذیر را به آن بدهند. این شهر در میان رشته کوه‌های بسیاری پنهان گشته تا دست دشمنان از آن دور بماند.
کلات در میان رشته کوه هزارمسجد قرار گرفته و این رشته کوه از جانب جنوب غربی حائلی طبیعی است که این شهر را از مشهد و چناران جدا ساخته است.
ارتفاع کلات از سطح دریا بالغ بر ۲ هزار و ۱۰۰ متر است و بارش باران‌های مستمر بهاری و پاییزی همواره باعث سرسبزی دامنه‌ها و کوهپایه‌های این شهر شده و گله داری و دامداری را در منطقه رونق داده است.
رودخانه پرآب ارچنگان، ایده لیک و دره قره سو از نواحی خوش آب و هوای کلات به شمار می‌روند.
آداب و رسوم
در منطقه کلات، زبان‌ها و لهجه‌های مختلفی رایج است که از میان آن‌ها می‌توان به فارسی، ترکی و کرمانجی اشاره کرد.
پیشه کلاتی‌ها با توجه به شکل جغرافیایی و آب و هوای منطقه عمدتا کشاورزی، دامداری، باغداری و به ویژه شالیکاری است و برنج کلات از انواع بسیار مرغوب برنج در ایران به شمار می‌رود.
جشن‌های عروسی به ویژه در روستا‌ها با مراسم ویژه‌ای از قبیل اجرای رقص‌های سنتی و آیینی و کشتی باچوخه همراه است.
طب سنتی در این منطقه کاربرد ویژه‌ای دارد و هنوز مداوا با دارو‌هایی از قبیل کات کلوخ، قدومه کلاتی، اسطوخودوس و مانند آن در بین مردم رواج دارد. همچنین سنت همیاری در کاشت، داشت و برداشت غلات در منطقه کلات مورد توجه برزگران و کشاورزان است.
کاخ خورشید، تابنده در دل تاریخ
کاخ خورشید، قدیمی‌ترین بنای تاریخی موجود در شهر کلات است. نادرشاه افشار پس از لشگرکشی به هندوستان و فتح این کشور، تعدادی از هنرمندان این کشور را همراه با غنایم جنگی به ایران آورد. از آنجا که کلات، شهری در میان رشته کوه هزارمسجد بود، نادرشاه تصمیم به ساخت کاخی باشکوه در این شهر گرفت.
کاخ خورشید سازه‌ای مدور است که به‌صورت هشت ضلعی بنا شده و ۱۲ اتاق در ۲ طبقه دارد.
این کاخ سه طبقه در دل خود تزیینات و جزییات بسیاری دارد که غالب آن‌ها شامل گچبری‌های خاص است. همچنین می‌توان تصاویر کمرنگی را که از شاهزاده‌ها برجای مانده است، در آن دید.
باغ بزرگی با درختان انبوه انتخاب شد و هنرمندان هندی برای ساخت بنایی منحصر به فرد شروع به کار کردند.
وجود اشکالی نظیر آناناس و موز بر روی بخشی از این بنا، نشان دهنده فعالیت هنرمندان غیر ایرانی است. قصر خورشید در سه طبقه مجزا و با نمای بیرونی به شکل هشت ضلعی ساخته شد.
زیرزمین این کاخ، بنا به گفته برخی افراد، محلی برای پنهان کردن غنایم جنگی و جواهرات نادرشاه بوده است. اما عده‌ای نیز بر این باورند که نادرشاه، مخالفان خود را در این زیرزمین به بند می‌کشید تا یا عقاید آن‌ها را با خود همسو کند و یا باعث حذف اخلالگران شود.
امروزه بخش زیرزمین این کاخ به موزه تبدیل شده است.
طبقه دوم کاخ خورشید از یک سالن پذیرایی بزرگ و چند اتاق در پیرامون آن تشکیل شده است.
این قسمت از کاخ نظیر دوره صفویه تزیین شده و بخش‌هایی از آن نیز طلاکاری شده است. کتیبه‌هایی با محتوای سوره مبارکه "نبأ" به همراه تاریخ مرگ نادر (سال ١١٦٠ هجری قمری) در تالار وجود دارد.
برخی بر این باورند که نادر این کاخ را به عنوان آرامگاه خود انتخاب کرده بود، اما به دلایلی نامعلوم در مرکز شهر مشهد دفن شد.
طبقه سوم این کاخ که از لحاظ معماری در ایران بی همتا است، از ٦٦ نیم ستون سنگی تشکیل شده است.
گنبد استوانه‌ای بزرگی که در این طبقه ساخته شده، جلوه زیبایی به آن بخشیده است. فضای پیرامون این کاخ و درختان باغ، از این طبقه به راحتی دیده می‌شود. اما کبود گنبد، یعنی مسجدی که در دوره سلجوقیان در کلات ساخته شده است نیز از این مکان دیده می‌شود. این مسجد بسیار قدیمی، امروزه محل دفن بدن پاک شهدای شهر کلات است.
کاخ خورشید که در بین مردم به قصر خورشید معروف شده، یک برج مقبره نیمه تمام است که در میانه شهر کلات واقع شده است. شکل بنای عمارت خورشید از گور تیمور در سمرقند اقتباس شده، اما پوشش خارجی گنبد بر فراز برج ساخته نشده و بنا نیمه تمام مانده است.
کتیبه نادری
کتیبه نادری سنگ نوشته‌ای قدیمی، حک شده بر روی کوه است که روی آن به زبان ترکی و فارسی اشعاری در مدح نادرشاه نوشته شده است.
این کتیبه در مدخل دربند ارغوان شاه در شهر کلات واقع است. فاصله این بنا تا برج ارغوان‌شاه حدود ۱۰۰ متر و تا ورودی کلات کمتر از یک کیلومتر است.
ارتفاع این بنا از سطح رودخانه بیش از ۱۵ متر است و به دلیل قرارگرفتن آن در کوه، نزدیک شدن به آن دشوار است. به دلیل ارتفاع بالای کتیبه، در حالت عادی متون و اشعار نوشته شده بر روی آن با چشم غیرمسلح قابل خواندن نیست.
همچنین این بنا به صورت یک سنگ نوشته داخل کوه بدون تغییر باقی مانده و در بعد از غروب آفتاب به دلیل تاریک شدن هوا و نبود لامپ، دیدن آن برای گردشگران سخت است.
این کتیبه در ابتدای دروازه ارغون شاه و بر بلندای ۱۵ متری از کف رودخانه، به خط نستعلیق با حاشیه و قاب مزین به نقوش اسلیمی بر دیواره صخره‌ای ایجاد شده که ۲۴ بیت شعر از سروده‌های گلبن افشار در مدح نادرشاه بر آن حک شده است.
بیت اول آن فارسی و سایر ابیات ترکی است و گویا این کتیبه نیز ناتمام مانده است.
مجموعه آثاری که به اقامتگاه نادر معروف است در غرب روستای خشت و به فاصله کمی از آن قرار گرفته است. از این مجموعه در حال حاضر بقایای دیواره‌های سنگی تالار‌های بزرگی باقی مانده است که سنگ‌های حجاری شده برجای مانده حکایت از آن دارد که دیواره اقامتگاه نادر همانند آرامگاه او با سنگ‌های حجاری شده مزین بوده است.
مسجد کبود گنبد
در فاصله حدود ۲۰۰ متری شرق عمارت خورشید، مسجدی چهار ایوانی قرار دارد که به دلیل رنگ کاشی‌های گنبد آن، کبود گنبد نامیده شده است. احتمالا در این مکان ابتدا آرامگاهی متعلق به دوره ایلخانی وجود داشته که ساختار مسجد در دوره‌های بعد از آن تبعیت کرده است.
در حال حاضر بنای یاد شده به منزله شبستانی در کنار ایوان شرقی مسجد قرار دارد و گنبد رفیع دوپوششه مسجد بر فراز شبستان خودنمایی می‌کند. مسجد کبود در دوره‌های مختلف گسترش یافته و ترمیم شده است.
زیبایی این مسجد مرهون کاشی‌های رنگی آن است که در تزییناتش به کار رفته است. در مجاورت مسجد، حمام کوچکی قرار دارد که هنوز پابرجاست و قابلیت این را دارد که به آن کاربری جدیدی داده شود.
آبشار‌های قره سو و اورتکند
دره قره سو تقریبا در ۱۰ کیلومتری غرب شهر کلات واقع است. این منطقه کوهستانی پرآب و مصفا، مکانی جذاب برای گردشگران به وجود آورده و آبشار‌هایی دیدنی و زیبا را در دل خویش جای داده است.
در راه کوهستانی دره قره سو، بر دیواره‌های سنگی نردبان‌های فلزی نصب شده تا مسیر رفت و آمد و دسترسی به آبشار‌ها را برای گردشگران آسانتر کند.
یکی دیگر از جاذبه‌های گردشگری کلات، آبشار اورتکند و مناظر زیبای اطراف آن است.
این آبشار نسبتا مرتفع که از میان کوه‌های سرسبز منطقه اورتکند به پایین می‌ریزد، چشم اندازی بدیع و شگرف در این ناحیه به وجود آورده است.
منطقه اورتکند به دلیل داشتن ارتفاعات و ناهمواری‌های طبیعی همواره مورد علاقه کوهنوردان و ورزشکاران نیز بوده است. این مکان در ۵۰ کیلومتری جاده مشهد به کلات واقع شده است.
آبشار آبگرم کلات
اکثر آبشار‌هایی که در دنیا وجود دارند، دارای آبی بسیار سرد هستند و این مساله کاملاً منطقی به نظر می‌رسد. اما یکی از منحصربه‌فردترین جاذبه‌های طبیعی کلات نادری، آبشار آبگرم آن است که دمای آب آن به ۳۰ تا ۳۵ درجه سانتیگراد می‌رسد.
آبشار آبگرم کلات نادری از چند کیلومتر بالاتر از یک چشمه آبگرم نشأت می‌گیرد. آب این آبشار برای آب‌تنی بسیار مناسب است. اگر زیر آب آبشار بایستید، قطعاً تمام خستگی و درد‌های مزمن عضلانی خود را فراموش خواهید کرد.
برای دسترسی به این آبشار تماشایی، باید حدود یک ساعت پیاده‌روی در طبیعت را به جان بخرید و ۲ بار از رودخانه عبور کنید.
به همین خاطر دسترسی به این آبشار شاید برای کودکان و افراد کم‌توان چندان ممکن نباشد.
در طول مسیر دسترسی به این آبشار، می‌توانید از کاروانسرای تاریخی که در این مسیر واقع شده است، نیز بازدید کنید.
دربند یا دروازه ارغوان شاه
این دروازه، ورودی اصلی دژ کلات است که در سمت غرب آن قرار دارد و به دلیل جایگاه مهمی که در کلات داشته تاسیسات و استحکامات دفاعی در آن ایجاد شده است.
از بقایای این دروازه، شالوده دیوار‌هایی از ساروج و سنگ و برج دیده بانی در کنار یک مجموعه معماری خشت و گلی مشاهده می‌شود. براساس شواهد موجود این دروازه مربوط به دوره ایلخانی بوده که در زمان نادرشاه افشار مرمت شده است.
منطقه ییلاقی لایین
منطقه ییلاقی لایین در ۳۰ کیلومتری شمال شرقی کلات واقع شده است. در این منطقه رودخانه‌ای پر آب جریان دارد که کشتزار‌های مسیر را از لایین کهنه تا روستای سنگ دیوار مشروب می‌کند.
آب و هوای معتدل کوهستانی و آب فراوان این ناحیه را به سرزمینی سبز مبدل کرده است و در اردیبهشت هر سال با شکفتن شقایق‌های وحشی، این مکان با دشتی از گل‌های سرخ شقایق فرش می‌شود که منظره آن هر گردشگری را شگفت زده می‌کند.
در منطقه لایین روستا‌های خوش آب و هوایی با تنوع گیاهی بسیار و مزارع پربار شالی همچون روستای چهارراه، سینی کهنه، بابا رمضان، سنگ دیوار، لایین کهنه و لایین نو قرار دارند.
بند نادری
در میانه دشت کلات و در مسیر رودخانه کلات که از غرب به شرق جاری است بندی آجری برپا شده که آب‌های جاری رود کلات را مهار می‌کند.
این سازه اگر چه گنجایش زیادی نداشته، اما به خوبی آب‌های جاری را در سطح دشت می‌گسترانیده و کشتزار‌های دشت کلات را سیراب می‌نموده است.
این سازه معماری به عنوان پل هم به کار می‌رفته و اگر چه آن را به دوره افشاریه نسبت می‌دهند، اما شواهد معماری مبین این است که احتمالا بند نادری در دوران سلجوقیان بنیان نهاده شده و در دوره‌های بعد مرمت شده است.
آسباد خشت
بقایای این سازه بادی در مجاورت روستای خشت و در جبهه شمالی دژ کلات در ۱۳ کیلومتری عمارت خورشید، بر فراز تاقدیسی به ارتفاع ۲۲۰۰ متر از سطح دریا قرار گرفته است. در جبهه شمال غربی دشت در روستای خشت بخشی از دیوار‌هایی برجای مانده که نزد اهالی به آسباد معروف است.
در حال حاضر فقط توده‌ای از مصالح ساختمانی و اندکی از دیواره‌های بنا برجای مانده است که اظهار نظر قطعی درباره مجموعه بنا را دشوار ساخته است.
بقایای ارگ فرود
ارگ فرود در سمت شمال غربی شهر کلات و در حدود یک کیلومتری شمال روستای گرو بر فراز ارتفاعات مشرف به دشت ترکمنستان قرار دارد.
از این ارگ بقایای معماری درهم ریخته‌ای برجای مانده که در میان آن‌ها نشانه‌هایی از آب انبار‌ها و دیوار‌های سنگی قابل تشخیص است.
سفال‌های پراکنده بر سطح این تپه به پیش از اسلام باز می‌گردد و مشابه سفال‌های دوران ساسانی است.
روستای سینی کهنه
این روستا در بخش مرکزی کلات واقع شده است و فاصله آن تا شهر کلات ۲۷ کیلومتر است که ۵۲۰ نفر جمعیت دارد که به زبان ترکی تکلم می‌کنند.
در حال حاضر مهمترین امامزاده سطح شهرستان در این روستا واقع است و جاذبه‌های گردشگری این روستا علاوه بر زیارتگاه عبارتند از برج‌های نگهبانی قدیمی، جنگل‌های زالزالک و باغ‌ها و مزارع و رودخانه سینی کهنه، که منطقه ییلاقی بسیار زیبایی را در مسیر خود ایجاد کرده است.
روستا‌های دیدنی
روستای "چرم کهنه" در ۱۰ کیلومتری کلات واقع شده است، وجود رود بسیار زیبا و آبشار‌های متعدد که در مسیر رودخانه قرار گرفته، از جذابیت‌های این روستا است، از سویی قرار گرفتن منازل مسکونی در شیب تند دامنه کوه، سبب شده که این روستا از زیباترین روستا‌های پلکانی شهرستان به حساب آید.
"ایده لیک" روستای دیگری است که با داشتن کوه‌های مرتفع موسوم به "سیستان"، بوی شالیزار، باغ‌های زیبا و آب و هوای ییلاقی از جمله مناطق سبز و زیبای کلات است.
این روستا در فاصله ۳۰ کیلومتری مرکز شهرستان و در دامنه کوه‌های سر به فلک کشیده سیستان قرار دارد. وجود آب فراوان، جنگل‌های ارس و حیات وحش متنوع آن زمینه بسیار خوبی را برای بازدید گردشگران مهیا کرده است.
ابریشم بافی کلات
از جمله مهمترین هنرهای سنتی مطرح در منطقه کلات ابریشم بافی است و منطقه زاوین در کلات مرکز بافت ابریشم محسوب می‌شود.
هنرمندان ابریشم باف زاوینی در بافته‌های خویش از رنگ‌های درخشان مشکی، سبز، زرد، سرمه‌ای و سفید استفاده می‌کنند.
طرح‌های هندسی این بافته‌ها قابل مقایسه با قالی و گلیم است و این نقوش برگرفته از محیط پیرامون و عوارض طبیعی است.
در کلات علاوه بر هنر ابریشم بافی، بافت گلیم‌های پرنقش و نگار در روستا‌های قلعه زو و آغداش از اعتبار خاصی برخوردار است.
از سوغات مشهور کلات انواع بافته‌های رنگارنگ ابریشمین است که در زاوین تولید شده و عشایر کُرد منطقه با استفاده از این پارچه‌ها لباس‌های محلی خاص مردم کرمانج را می‌دوزند و داشتن نمونه‌هایی از این البسه زیبا می‌تواند دلخواه هر گردشگری باشد که به کلات وارد می‌شود.
منبع: ایرنا