ارگ کلاه فرنگی در شهر بیرجند مشهور به قصر بی‌بی عروس بعد از اتمام مرمت و جداسازی از ساختمان فرمانداری بیرجند اکنون آماده بازدید گردشگران است و برای نوروز ۱۴۰۲ بازگشایی می‌شود.
ارگ کلاه فرنگی منسوب به امیرحسن خان شیبانی بوده که در مرکز شهر بیرجند واقع شده است. این بنای تاریخی که به نوعی نماد بیرجند هم محسوب می‌شود از نظر فرم معماری با دیگر بنا‌های تاریخی موجود در این شهر تفاوت‌های بسیاری دارد.
زیگوراتی سفید رنگ است که در میان درختان کاج به چشم می‌خورد و به نام‌های دیگری همچون ارگ حسام الدوله، قصر بی‌بی عروس و ارگ سرکار شهرت دارد. آنچه از قدیمی‌تر‌های شهر بیرجند شنیده شده این ارگ پیشکش امیرحسن خان به دخترش بوده از این رو قصر بی‌بی عروس نام گرفته است.
این ارگ تاریخی به شکل شش ضلعی ساخته شده که در رأس آن مخروطی سفید رنگ قرار دارند و از این حیث به آن کلاه فرنگی می‌گویند. صرف نظر از فرم زیگوراتی، این ارگ در بخش همکف کاملترین نقشه و فضاسازی را دارا است و قسمت ورودی جلوتر از طبقه همکف ایجاد شده که با چند قوس طاق‌های زیبایی را در بنا به وجود آورده است.
این نوع معماری نشان از میهمان نوازی مردمان خطه خراسان دارد چرا که میهمان را سردرگم نمی‌کند و راه را نشانت می‌دهد.
فضا‌های موجود در این بنا که در طبقه همکف به وجود آمده دارای تزئینات زیبا و چشم‌نواز است و به گونه‌ای طراحی شده که فضا‌های مختلفی از آن مانند هشتی، گنبدی‌ها و اتاق‌ها به وسیله دالان‌هایی با هم مرتبط هستند همچنین حوضخانه فیروزه‌ای رنگ در این عمارت، مرکز طبقه همکف شناخته شده به طوری که تمامی ورود‌های فضای پیرامون این حوضخانه به روی آن گشوده می‌شوند.
طبقه اول بنا به صورت هشت ضلعی روی طبقه همکف ساخته شده و دارای فضای کمتری است که چند اتاق کوچک را در دل خود جای داده؛ همچنین سه طبقه دیگر روی آن ساخته شده که به صورت نمادی بوده و صرفا به دلیل فرم‌پذیری بنا است.
کلاه فرنگی ابتدا شامل ۲ بادگیر در دو سو بوده که به منظور بازسازی حذف شده است. این بنای تاریخی در زمان‌های گذشته مقر حکومتی بوده و به جای مانده از اواخر دوره زندیه و اویل دوره قاجار است.
بیشتر بخوانید
بخش محوطه و باغ این مجموعه، براساس اسناد قدیمی به شکل چهار باغ بوده که به دلیل تغییراتی که در آن به وجود آمده شکل اصلی خود را از دست داده است.
این بنای با ارزش تاریخی سال ۱۳۷۶ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده و در خیابان مطهری بیرجند است.
به گفتهجنتی فر رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی بیرجند تاکنون در چند مرحله مرمت ارگ کلاه فرنگی انجام شده و مرمت و بازسازی آن در دوره جدید از سال ۱۳۹۹ آغاز شد که علاوه بر مرمت و اندود نمای بیرونی آن، نورپردازی ارگ هم انجام شده است.
او افزود: مرمت تزئینات، مقرنس‌ها و نقاشی‌ها با تخصیص اعتبار همزمان با احیای این مجموعه انجام می‌شود، اما برای احیای کل مجموعه ارگ کلاه فرنگی تعاملات خوبی با بخش‌های مختلف انجام شده است.
جنتی فر بیان کرد: با تلاش‌های صورت گرفته زمینه بازگشایی این بنای تاریخی در نوروز امسال برای بازدید گردشگران و مسافران نوروزی فراهم شده است.
رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی بیرجند تصریح کرد: یکی از برنامه‌های میراث فرهنگی راه‌اندازی موزه تاریخ سیاسی استان در ارگ کلاه فرنگی است که حدود ۲ میلیارد و ۵۰۰ میلیون تومان برای محوطه‌سازی و طراحی ویترین‌های موزه برآورد شده است.
بیرجند مرکز خراسان جنوبی از منظر تاریخ شهری کهن است که قدمت آن در تاریخ سیستان ۸۰۰ تا ۹۰۰ سال پیش ذکر شده، اما کشف سنگ نگاره‌ها و کتیبه‌های مربوط به دوران ساسانی و اشکانی در این شهر حکایت از قدمت بسیار این دیار دارد.
بیرجند همچون نگینی بر حاشیه کویر که یاقوت حموی نویسنده قرن هفتم در کتاب معجم البلدان از آن به عنوان زیباترین بلدیه قهستان یاد کرده، خود را برای میزبانی از مسافران نوروزی آماده کرده است.
خراسان جنوبی هم اکنون بیش از هزار اثر تاریخی، ناملموس و طبیعی در فهرست میراث ملی دارد و دارای پنج اثر ثبت جهانی بوده که یکی از آن‌ها عمارت و باغ اکبریه بیرجند است.
بسیاری از مسافران و گردشگران، مرکز این استان را به ۲ اثر تاریخی باغ اکبریه و ارگ کلاه فرنگی می‌شناسند.
منبع: ایرنا