۱۵ آیین، آداب و رسوم محلی در هرمزگان باعث شده تا مردم این دیار ماه رمضان را با یک شور و هیجان معنوی خاصی شروع کنند.
سابقه برخی آیین‌ها مانند تعزیه خوانی شب ۲۱ رمضان و علم شمشیری قشم به بیش از۵۰۰ سال می‌رسد.
مهمترین این آیین‌ها و آداب و رسوم سحرو، گم گم سحری، لب گشودن، تعزیه خوانی، گرگشو یا گره گشا، علم شمشیری است.
آیین‌های علم شمشیری، گُم گُم سحری، روضه خوانی نشسته، تعزیه خوانی جزو آثار ملی و میراث ناملومس معنوی ملی ثبت شده است.
پژوهشگر هرمزگانی می‌گوید: در استان هرمزگان که در ماه رمضان برگزار میشود، نوعی فرهنگ مشترک بین مردم به وجود آورده است که از گذشته تا کنون همچنان پابرجاست.
حسن نیا می‌افزاید: این فرهنگ مشترک در عادات غذایی مشترک، ایجاد مراسم‌های مذهبی و پوشش تجلی یافته است.
اکنون بسیاری از آیین‌ها و آداب و رسوم کم رنگ شده اند و تنها در محله‌ها و روستا‌ها و برخی شهر‌ها بصورت محدود اجرا میشود اما پراکندگی این آداب به گونه‌ای است که همه نقاط استان را درگیر کرده است.
مردم استان هرمزگان به رسم دیرینه با روزه داری و غبار روبی مساجد در سه روز آخر ماه شعبان به استقبال ماه رمضان رفته اند.
جلوه‌هایی از شور و معنویت رمضان را می‌توان در آداب و سنت‌های این ماه در هرمزگان دید.
گُم گُم سحری در جاسک
در گذشته‌ها با توجه به نبود بلندگو در مساجد و پایین بودن صدای اذان به ویژه در خانه‌هایی که از مساجد دور بودند، همواره یکی از بچه‌های هر خانه بر پشت بام می‌رفت تا خبر شنیدن اذان را به صاحب افراد خانه نیز بدهد.
نزدیک‌های گفتن اذان مغرب پشت بام‌ها مملو از بچه‌های کوچک می‌شد که در نوع خود جالب توجه بود.
در زمان‌های گذشته مراسم گُم گُم سحری در هرمزگان با هدف بیدارکردن مردم برای خوردن سحری اجرا می‌شد.
در این مراسم عده‌ای از طریق مناجات یا طبل یک ساعت قبل از اذان صبح مردم محله را بیدار می‌کردند و قبل از رسیدن اذان هم با مناجات به آنها اطلاع می‌دادند که اذان نزدیک است.
اکنون در شهرستان جاسک مراسم "سحرو" اجرا میشود که عده‌ای با گفتن سحرو یعنی "سحر شد" در خانه‌ها را به صدا در می‌آورند و صاحب خانه را برای خوردن سحری بیدار می‌کنند.
این آیین بیشتر در بندر عباس و در محله‌های سیدکامل، پشت شهر، محله فین یها و حسی نآباد اجرا میشود و باید گفت: این آیین‌ها جزو میراث معنوی و ناملموس هرمزگان است.
لب گُشودن
لب گشودن از دیگر آیی نهای ماه مبارک رمضان در هرمزگان است که مردم با شنیدن صدای اذان مغرب و پس از اقامه نماز، روزه خود را با مقداری آب و نمک، شیر داغ. خرما، چای و... باز می‌کنند که به این آیین لب گشودن روزه می‌گویند.
پخت شیرینی‌ها و نان‌های محلی از جمله نان ریخته همراه با «سوراغ و مهیاوه» و تخم مرغ، نان کلوچه‌ای با زعفران، رنگینه، حلیم، آش و هریسه با ماهی در ماه رمضان از دیگر غذا‌هایی است که در موقع افطار بین خانواده‌ها و زنان روستایی در هرمزگان رواج دارد.
تعزیه خوانی در میناب
در شهرستان میناب به ویژه روستای کریان در ۱۹، ۲۰ و ۲۱ رمضان مراسم تعزیه خوانی برپا میشود. این تعزیه درباره چگونگی به شهادت رسیدن حضرت علی (ع) است. برای شروع تعزیه و تجمع افراد، نوازندگان محلی موسیقی عزا با دهل و ساز می‌نوازند.
تابوت‌ها که تعداد آنها ۱۰ عدد است را قبل از مراسم تعزیه آماده و به مراسم می‌آورند. تابوت‌ها به نام حضرت علی، تابوت حضرت فاطمه، امام حسن، امام حسین، امام سجاد، امام محمد باقر، امام رضا علیه السلام و شاه عبدالکریم و میرعمر است. با تجمع افراد و حضور تابو تها و علم ها، آیین تعزیه خوانی آغاز میشود.
به جز تابوت حضرت زهرا(سلام الله علیها)، بقیه تابوت ها هر کدام یک علم دارند، با تجمع افراد و حضور تابوت ها و علم ها، مراسم تعزیه خوانی آغاز می شود که د راصلاح عامیانه به این سبک از مراسم " محرم گپ" گفته می شود.
در پایان مراسم پارچه های رنگی را از علم ها بازکرده و پارچه سیاه به آنها می پوشانند.
خیرات و فاتحه خوانی برای درگذشتگان
در شهرستان میناب، یک شب قبل از شهادت امام علی (ع)، خانواده‌هایی که نذر دارند، خمیر آماده کرده و نان می‌پزند. افراد بیمار از این نان می‌خورند و در صورت شفا یافتن، سال آینده وسایل انجام این آیین را تدارک می‌بینند.
پژوهشگر و نویسنده کتاب فرهنگ مردم میناب هم می‌گوید: بیشتر سالمندان و جوانان مینابی روزه می‌گیرند و هیچ بهانه‌ای را جایز نمی‌دانند.
سهراب سعیدی می‌افزاید: در طول ماه رمضان مردم این شهرستان پیر و جوان دور هم جمع می‌شوند و قرآن می‌خوانند.
تعزیه خوانی در هرمزگان سابقه ۵۰۰ ساله و به زمان حضور طایفه‌ای از حیدریان هندی در بندرعباس بر می‌گردد.
قرآن خوانی و نماز تراویح روزه داران اهل سنت
بیش از ۳۰ درصد جمعیت هرمزگان اهل سنت هستند که با همزیستی و وحدت در کنار شیعیان ماه رمضان را با شور خاصی به مهمانی خدا می‌روند. مهمترین مراسم‌های اهل سنت در ماه رمضان جمع خوانی قران و نماز تراویح است که در بسیاری از مساجد برگزار میشود.
نویسنده و محقق "کتاب قشم نگینی بر خلیج فارس" می‌گوید: اهل سنت هرمزگان در ماه رمضان هرشب بعد از نماز عشا نماز تراویح به جای می‌آورند.
نماز تراویح بیست رکعت است، اما پس از هر دو رکعت سلام داده میشود، که پس از هر چهار رکعت استراحت (ترویحه) انجام میشود. این نماز پس از نماز عشاء خوانده میشود که هر شب یک جزء قرآن را در این نماز تلاوت میشود که تا پایان ماه رمضان، قرآن ختم شود.
همچنین اهل سنت استان معمولا برای افطار، سفره‌ای را در مسجد و یا خانه می‌اندازند و در آن ماست، حلوا، خرما و گاهی نیز گوشت و برنج می‌گذارند؛ افرادی که از این غذا‌ها استفاده می‌کنند، فاتحه‌ای برای اموات میزبان می‌خوانند.
اهل تسنن در بندرکنگ نیزمراسمی به نام خیر شب قدر دارند، در این شب تا صبح مردم بیدار می‌مانند و به عبادت مشغول می‌شوند.
عَلم شمشیری قشم
در نوزدهم ماه رمضان مراسم علم شمشیری که از قدمتی ۹۰۰ ساله برخوردار است در جزیره قشم برگزار میشود؛ در این مراسم شیعیان جزیره قشم علم شمشیری را از مسجد علی بن ابیطالب قشم با پای پیاده از شهر قشم به روستای حمیری می‌برند و تا قبل از اذان مغرب با استقبال زنان و مردان به شهر و مکان اصلی اش بر می‌گردانند.
آیین قرقیعان یا گرگشو (گر ه گشا)
این آیین نیز پیشینه بیش از ۱۰۰ سال دارد که در تمامی روستا‌های عرب زبان شهرستان پارسیان در شب نیمه رمضان همزمان با شب ولادت امام حسن (ع) برگزار میشود.
در این هنگام افراد با پوشش لبا سهای سنتی و بومی خود، در طر حها و اشکال گوناگون و رنگ‌های متنوع و چشم نواز با کیسه‌هایی که از قبل تهیه کرده اند، در گروه‌های مختلف با خواندن شعر به درب تمام منازل روستا رفته و از آنان هدایا و تنقلات گوناگون دریافت می‌کنند.
در روز‌ها و شب‌های این ماه پر برکت مساجد شلوغ‌تر از روز‌ها و شب‌های دیگر است. مردم پس از اقامه نماز مغرب و عشا مختصری افطاری می‌خورند که در میان اهالی هرمزگان به «لب گشودن» یا " بازکردن روزه" معروف است. سپس تلاوت یک جزء قرآن کریم به روح آنان صفا می‌دهد.
دعای ۱۰۰ بند
در شب‌های قدر مردم اعمال وارد شده در این شب را انجام میدهند. مخصوصا دعای «جوشن کبیر» که به «دعای ۱۰۰ بند» معروف است. آنان با خود نخی را همراه دارند که با خواندن هر بند از دعای جوشن کبیر یک گره به آن می‌زنند و در مکانی نگهداری می‌کنند. برخی معتقدند که اگر این نخ ۱۰۰ بند را همراه داشته باشند یا در خانه خود نگهداری کنند، مشکلات آنان آسان میشود.
در روز‌های آخر ماه رمضان از شب بیست ویکم ماه مبارک رمضان مراسم ختم قرآن و فاتحه برای اموات به مدت ۹ شب برگزار میشود.
در جاسک اهل سنت ۶ روز آخر ماه رمضان بعد از نماز تراویح دعا می‌خوانند و کم کم از رمضان خداحافظی می‌کنند؛ و برای کمک به خانه فقرا می‌روند.
مردم این شهرستان غروب ۲۷ رمضان هم با سفره‌های رنگی مردم شیعه و سنی رابرای افطاری دعوت کرده و برای اموات خود ختم قرآن می‌گذارند.
ازجمله مراسم‌هایی که سابقه دیرینه در هرمزگان دارد این است که در روز‌های پایانی ماه مبارک رمضان برخی خانواده‌ها به یاد اموات خود مراسم قرائت قرآن برگزار می‌کنند. در این مراسم از چند قاری معروف به «ملای عصر» دعوت میشود تا یک جزء قرآن برای متوفای مورد نظر بخواند.
این رسم موجب شده است که اعضای یک فامیل هر شب در کنار هم جمع شوند.
مردم هرمزگان عادت دارند که روزه خود را با آب جوش یا چای کمرنگ و خرما باز کنند. البته خوراکی‌های دیگری نظیر فرنی، شیرینی، نان‌های محلی، رنگینه بر سر سفره افطار خودنمایی می‌کنند.
رنگینه یا رنگینک از خرما، روغن، ادویه و آرد تهیه میشود و بسیار خوشمزه است.
رضایی محقق هرمزگانی می‌گوید: مردم هرمزگان اعتقاد دارند از غذای سفره افطاری خود برای همسایه هم ببرند تا غذا گواراتر شود. افطاری دادن در هرمزگان یک رسم حسنه است.
مردم پس از اقامه نماز در مسجد ازهمسایه‌ها می‌خواهند برای صرف افطاری به منزل آنان بروند.
آیین های عید فطر
مردم این منطقه بر این باورند که غذای روز عیدفطر برای کسانی که روزه بوده اند یک مزه دیگری دارد که روزه خواران هرگز طعم آن را نخواهند چشید.
عید فطر اهمیت ویژه‌ای برای مردم هرمزگان بویژه اهل سنت دارد به گونه‌ای که تا ۳ روز پس از آن به هم تبریک و شادباش می‌گویند.
پژوهشگر و نگارنده کتاب شناخت استان هرمزگان می‌گوید:ساکنان بلوچ و اهل سنت هرمزگان عیدفطر را مهمتر از اعیاد دیگر می‌دانند و تشریفات ویژه‌ای برای این عید قائلند.
ایرج افشار می‌افزاید: ساکنان شهر‌ها و روستا‌ها و جزایر هرمزگان در روز عید فطر پس از ادای نماز عید به گورستان رفته و برای درگذشتگان فاتحه می‌خوانند.
وی می‌گوید: در روز عید فطر مردم این دیار برای عرض تبریک به خانه‌های هم رفته و با صبحانه عید شامل چای، برنج و گوشت پذیرایی می‌شوند. خوردن مقداری گوشت یا حلیم روز عید مرسوم است.
دراین روز بیشتر خانواده‌ها دیدار جمعی با تمام اعضای خانواده دارند که بیشتر آنها در یک مهمانی بزرگ شرکت می‌کنند و پس از نهار ظهرعید رمضان به دیدار بقیه فامیل و دوستان خود می‌روند.
پیرمردان و پیرزنان سنی هرمزگانی از روز پس از عید فطر تا ۶ روز روزه می‌گیرند.
فاطمه دژکانی نویسنده و محقق کتاب قشم نگینی بر خلیج فارس می‌گوید: درجزیره قشم در روز عیدفطر و پس از ادای نماز عید سفره گسترده‌ای پهن میشود و از نمازگذاران پذیرایی میشود.
مردم شهرستان سیریک روز عیدفطر لباس نو می‌پوشند. این مردم طوری برنامه ریزی می‌کنند که برای عید حتماً لباس نو داشته باشند.
همچنین در شهرستان رودان بیشتر نانوایی‌ها دو روز قبل از رسیدن عیدفطر به پخت شیرینی‌ها و کلوچه‌های محلی برای پذیرایی عید می‌پردازند.
اخلاقی پور کارشناس ارشد جامعه شناسی می‌گوید: درهرمزگان روز عید فطر بسیاری از کدورت‌ها با پادرمیانی بزرگان و ریش سفیدان فامیل از بین می‌رود و دوستی و آشتی بین مردم حکم فرما میشود. مردم این خطه بعد از نماز‌های یومیه خود تا سه روز شعار عید را تکرارمی کنند.
یکی از سنت‌های حسنه مردم در روز عید فطر، پرداخت فطریه و در اصطلاح محلی (سر روزه) است که پیش از اقامه نماز عید فطر آماده می‌کنند. برخی در همان میعادگاه نماز تحویل میدهند وبرخی هم که افراد فقیر ونیازمندی می‌شناسند به خانه آنها می‌فرستند.
اما این فقط مردم نیستند که خود را آماده اجرای رسوم خود می‌کنند. دستگاه‌های اجرایی هرمزگان هم هر سال رسم و آئینی مخصوص به خود دارند.
اجرای طرح های نشاط معنوی در بقاع متبرکه، طرح اکرام ایتام و برنامه های صداوسیما نیز بر شور و هیجان ماه رمضان در هرمزگان می افزاید.
* گزارش از محمد امیرمحمدی