هر فرد مسئول اعمال خویش است و هیچ وقت نمی‌تواند فرد دیگری را مسئول اعمال فرد دیگری دانست و مسئولیت کیفری زمانی مطرح می‌گردد که فرد مرتکب جرمی شود در واقع عملی جرم می‌باشد که انجام دادن و یا انجام ندادن آن در قانون مستوجب مجازات باشد و فردی که عمل مستوجب مجازات را انجام دهد در واقع مرتکب جرم شده است.
در این صورت فرد مرتکب دارای مسئولیت می‌باشد و باید مجازات اعمال خود را بپذیرد بر این اساس قانونگذار در قانون مجازات اسلامی مجازات مرتکبین به جرم را بیان کرده است، ولی قانونگذار مواردی را پیش بینی کرده است که به موجب آن فرد مرتکب عمل مجرمانه فاقد مسئولیت می‌باشد و در نتیجه مجازات نیز نمی‌شود که تحت عنوان موانع مسئولیت کیفری بیان شده است که موارد عدم مسئولیت کیفری در قانون عبارتند از: مستی، جنون، فرد نابالغ و اکراه مرتکب باعث می‌گردد تحت شرایطی که در قانون بیان شده است، فرد مسئولیت کیفری نداشته باشد و مجازات عمل مجرمانه‌ای که انجام داده است بر وی اعمال نگردد که در خصوص قتل عمد که دارای اشد مجازات در قانون مجازات اسلامی می‌باشد نیز موانعی بیان شده است که منجر به عدم اعمال مجازات فرد مجرم می‌شود.
موانع مسئولیت کیفری در قتل عمد
یکی از انواع جرم قتل بر طبق قانون قتل عمد می‌باشد که قتل عمد به معنای گرفتن جان انسان دیگر یا کشتن دیگری که با قصد و اراده قاتل این عمل انجام می‌گردد که جرم قتل عمدی دارای شدیدترین مجازات در قانون مجازات اسلامی می‌باشد یعنی زمانی که جرم قتل محقق می‌گردد اصل بر مجازات قاتل است، اما شرایط استثنائی که منجر می‌شود مجازات جرم قتل اعمال نگردد مواردی خاصی می‌باشد که در قانون مجازات اسلامی تحت عنوان موانع مسئولیت کیفری در قتل عمد بیان شده است که عبارتند از:
۱ – قتل عمدی مهدورالدم: منظور از مهدور دم کسانی هستند که در قانون بیان شده است که پنج دسته می‌باشند که در صورتی که فردی دیگری را که بر طبق قانون مهدورالدم است را بکشد محکوم به دیه یا قصاص نمی‌شود.
۲- اشتباه در مهدورالدم بودن مقتول، منظور از اشتباه در مهدورالدم بودن مقتول این است که اگر قاتل به فرض که مقتول مهدورالدم است او را بکشد قصاص نمی‌شود که التبه قاتل باید به این موضوع اطمینان داشته باشد و اشتباه بودن اینکه مقتول مهدورالدم نبوده قابل پیش بینی نبوده است.
۳- قتل عمدی در مقام دفاع، اگر فردی قصد آسیب به دیگری را داشته باشد بطوری که بیم یا خطر جانی وجود داشته باشد و دیگری در مقام دفاع از خود او را بکشد در صورتی که قاضی تشخیص دهد قصاص از او ساقط می‌گردد.
۴- قتل عمدی در اجرای امر آمر قانونی، در صورتی که مقام قضایی دارای صلاحیت دستور قتل فردی را بدهد شخص قاتل قصاص نمی‌شود.
۵ – اکراه در قتل عمد در صورتی که فرد با اکراه دیگری را بکشد و تحت تاثیر سایر عوامل در صورت احراز مجازات قصاص اعمال نمی‌شود.
۶- قتل عمدی در حال مستی
۷ – قتل عمدی در حال خواب و بیهوشی
در صورتی که قاضی هر یک از این علل را که به موجب قانون وصف مجرمانه را از جرم زایل می‌کند را احراز نماید مجازات جرم قتل عمد اعمال نمی‌گردد.
بررسی عوامل رافع مسئولیت کیفری در جرم قتل
در بررسی عوامل رافع مسئولیت کیفری موارد فوق به صورت مختصر موانع فوق مورد بررسی قرار خواهد گرفت که عبارتند از:
قتل عمدی مهدورالدم یعنی فردی که شرعا مستحق کشتن است و در صورتی که فرد مهدورالدم باشد کشتن آن فرد موجب قصاص نمی‌باشد و دیه تعلق نمی‌گیرد.
اشتباه در مهدورالدم بودن مقتول به معنای این است که اگر فردی دیگری را با فرض و اعتقاد به مهدورالدم بودن بکشد و این امر به دادگاه ثابت شود که فرد مهدورالدم نبوده است جرم وی قتل عمد محسوب نمی‌شود و در حکم قتل شبه عمد می‌باشد.
قتل عمد در مقام دفاع مشروع همانطور که از عنوان آن معلوم و مشخص است هرکس برای دفاع از جان، مال و ناموس و … و یا در برابر هرگونه تجاوزی عملی انجام دهد که جرم باشد قابل تعقیب و مجازات نخواهد بود.
اکراه در قتل به از عوامل رافع مسئولیت کیفری نمی‌باشد فرد اکراه کننده و آمر به حبس ابد محکوم می‌شوند.
قتل عمدی در حال مستی منجر به عدم اجرای مجازات قصاص نمی‌شود مگر این که ثابت شود فرد خود را برای این عمل مست نکرده است و دیگر این که کاملا بی‌اختیار بوده است و به مجازات حبس محکوم می‌گردد.
قتل در حال خواب و بیهوشی یعنی زمانی که فرد در حالت خواب یا بیهوشی فردی را بکشد دیه باید بپردازد و قصاص نمی‌شود.
لازم به ذکر است که تمامی عوامل رافع و موانع مسئولیت کیفری درباره جرم قتل که در فوق بیان کرده‌ایم زمانی موجب سقوط مجازات قتل که قصاص است می‌شود که توسط فرد مدعی ثابت گردد و اگر قاضی به هر یک از عوامل رافع مسئولیت آگاهی پیدا کند فرد مجازات قصاص از او ساقط می‌شود.
منبع: میزان