انقلاب اسلامی از مهم‌ترین حرکت‌های انقلابی در قرن بیستم بود که وجوه متمایز متعددی نسبت به دیگر انقلاب‌ها دارد. نقش فعال مساجد و ایفای رسانه انقلاب از سوی این مساجد یکی از این وجوه است. مساجد در انقلاب اسلامی دارای کارکرد‌های مختلفی بودند؛ محل تجمع انقلابیون، برگزاری سخنرانی‌های روشنگرانه، توزیع اعلامیه‌های حضرت امام و... که باعث شده نقش مساجد در انقلاب اسلامی برجسته و بی بدیل باشد.
رهبر معظم انقلاب اسلامی هم در ماه‌های گذشته بر جهاد تبیین تاکید کرده و خواستار تقویت تولیدات رسانه‌ای شدند؛ بنابراین بازخوانی کارکرد مساجد به عنوان رسانه‌های انقلاب می‌تواند به حرکت فعالانه در حوزه جهاد تبیین بینجامد.
در گفتگو با جعفر برزگر، قائم مقام خبرگزاری شبستان نقش مسجد در انقلاب اسلامی مخصوصا از منظر نقش رسانه‌ای این نهاد اجتماعی را مورد بررسی قرار دادیم.
مساجد چه نقش و تاثیری در انقلاب اسلامی ایفا کردند؟
جامعه ایرانی در طول چندین سده گذشته دارای نهاد‌های اجتماعی، مذهبی و فرهنگی مختلفی بوده که منجر به قوام و دوام این جامعه کهن شده است. در مقاطع بعد از ورود اسلام به ایران، مساجد به مرور در ایران اسلامی تاسیس می‌شود که امروز برخی از این مساجد که ماندگار شده و فعال هستند، هر کدام معرف تاریخ و یک عصر سیاسی و فرهنگی خاصی هستند.
به عنوان مثال مسجد کبود تبریز نشانگر دوره قرا قویلو‌ها در تاریخ ایران است. یا مسجد گوهرشاد معرف بخشی از تاریخ معاصر ایران و پیوند آن با تجدد اجباری رضا شاه و تعضیف ارزش‌های دینی است؛ بنابراین مساجد در تاریخ ایران اسلامی نقش بی‌بدیل، موثر و پیش برنده ایفا کرده‌اند. برای بررسی نقش مساجد در انقلاب اسلامی باید به دهه ۲۰ شمسی و برافتادن رضا شاه و ایجاد فضای باز سیاسی و فکری در جامعه آن زمان ایران توجه کرد.
بعد از جنگ جهانی دوم که منجر به تغییر در حکومت پهلوی و شکسته شدن دژ سنگین استبداد پهلوی اول شد، در جامعه ایران احزاب مختلف شروع به فعالیت کردند و جریان‌های مذهبی هم برای پاسخ دادن به شبهات این جریانات فعال شدند تا بتوانند باور‌های دینی جامعه را از امواج این شبهات سهمگین گروه‌های لیبرال و چپ حفظ کنند.
به عنوان مثال شهر مشهد از جمله شهر‌های مهم ایران از منظر سیاسی، فکری و اجتماعی است که در این دهه‌ها جریان‌های مختلفی در این شهر شکل می‌گیرد. انجمن پیروان قرآن و کانون نشر حقایق اسلامی که توسط استاد محمد تقی شریعتی راه اندازی می‌شود از جمله این جریانات است.
این جریانات عمدتا به دنبال ارائه تصویری جدید از اسلام و پاسخ گفتن به شبهات جوانان تحصیل کرده آن روزگار بودند. با ورود به دهه چهل و پنجاه این حرکت‌ها و هدایت کنندگان این جریانات، به مرور در مساجد مستقر می‌شوند؛ بنابراین در آستانه انقلاب مساجد تبدیل به کانون پیش برنده نهضت اسلامی شدند.
مساجد شاخص فعال در انقلاب اسلامی کدام مساجد بودند و چه کارکرد‌هایی در این مساجد انجام می‌شد؟
در انقلاب اسلامی مساجد در تهران و شهرستان‌ها نقش بی‌بدیلی را ایفا کردند. به عنوان مثال مسجد هدایت تهران محل مبارزات آیت الله طالقانی بود. مسجد جلیلی تهران محل مبارزات آیت الله مهدوی کنی و هر کدام از رهبران انقلاب در یکی از مساجد مستقر بودند و انقلاب را پیش می‌بردند. به عنوان مثال مسجد الجواد تهران هم محل حضور و سحنرانی‌های شهید مرتضی مطهری بود، که تبدیل به محل رفت و آمد دانشجویان و روشنفکران شده بود.
در این مساجد عمدتا مبانی و گفتمان انقلاب اسلامی و نهضت اسلامی ترویج و تبیین می‌شد. یعنی با سخنرانی‌های مستمر و جلسات پرسش و پاسخ نسبت به اهداف و مبانی نهضت، جوانان تحصیل کرده و افراد انقلابی توجیه می‌شدند. همچنین این مساجد نقش ساماندهی فعالیت‌ها و راهپیمایی‌ها را هم برعهده داشتند. به عنوان مثال نماز عید فطر سال ۵۷ توسط همین مساجد ساماندهی و هدایت شد.
دولت مردمی شعار نهضت بازگشت به مساجد را مطرح کرده است. برای تحقق این شعار چه درس‌ها و تجربه‌هایی از دوران انقلاب اسلامی می‌توان الگو قرار داد؟
در سال‌های اخیر احساس می‌شود که نقش مساجد در کشور به نسبت گذشته کمرنگ شده است و بخشی از مساجد کشور فعال نیستند. برای همین دولت مردمی در حوزه فرهنگ یکی از شعار‌های اصلی خود را نهضت بازگشت به مسجد عنوان کرده است. تا با الهام از تجربه انقلاب اسلامی و تجربه نهفته در تاریخ فرهنگ و تمدن ایران اسلامی نقش جامع مساجد را ایفاء کند.
این راهبرد مبتنی بر نگاه جامع به مساجد است. به این معنا که مسجد صرفا محل گزاردن نماز‌های یومیه نیست، بلکه مسجد به عنوان یک نهاد اجتماعی باید کارکرد‌های جامعی ایفا کند و تبدیل به قلب تپنده هر محله و شهر شود. دقیقا همان الگو و تجربه‌ای که در انقلاب اسلامی کارآمدی خود را نشان داد باید مدنظر و ملاک عمل قرار گیرد. یعنی مسجد محل حضور نوجوانان و جوانان، محل آموزش فعالیت‌های فرهنگی و هنری، محل کتابخوانی، محل هم اندیشی و ایجاد رفاقت‌ها و حل مشکلات اهالی محل باشد.