در مناسبات اقتصادی این روز‌های جهان، تنها تجارت و صادرات کالا کافی نیست و باید به شاخه‌های دیگری از جمله صادرات خدمات فنی و مهندسی توجه کرد. در واقع عرضه توان فنی و مهندسی و اجرای طرح‌های مختلف در صنایع گوناگون، نقش مهمی در مبادلات امروزی کشور‌ها و تحکیم روابط اقتصادی آن‌ها بازی می‌کند. اکنون بسیاری از کشور‌ها تنها به واردات کالا احتیاج ندارند و دنبال دانش فنی سایر کشور‌ها نیز هستند.
نیاز روز افزون اقتصاد جهانی به توسعه‌های زیرساختی و همینطور ارزش افزوده‌ای که صادرات خدمات فنی و مهندسی دارد، برای کشوری مثل ایران که نیروی انسانی قابل توجهی دارد موقعیت خوبی محسوب می‌شود تا از این فرصت بین المللی بهره ببرد. موضوعی که برای اولین بار پس از انقلاب اسلامی در سال ۱۳۷۳ مورد توجه دولت‌ها قرار گرفت و تا امروز و دولت سیزدهم هم ادامه داشته است. البته که میزان این نوع صادرات افت و خیز‌هایی داشته تا جایی که در سال ۸۲ و پس از کاهش صادرات خدمات و مهندسی تلاش‌هایی در بهبود آن صورت گرفت و در همان سال آیین نامه اجرایی حمایت‌های دولت از صادرکنندگان خدمات فنی و مهندسی به تصویب هیئت وزیران رسید.
در این مصوبه صادرات خدمات فنی و مهندسی، فعالیت‌های هدف‌دار مهندسی، تدارکات، طراحی، اجرا، ساخت، تعمیر کالا و تجهیزات و ماشین‌آلات صنعتی، نصب و راه‌اندازی، نظارت و آموزش‌های‌مربوط، انتقال دانش فنی، فعالیت‌های نرم‌افزاری و نظایر آن توصیف شده به نحوی که صدور کالای صرف محسوب نشود.
یکی از بخش‌های مهم صادرات خدمات فنی و مهندسی مربوط به حوزه آب و برق است که در سال‌های اخیر بیشترین سهم را در این نوع از صادرات داشته است.
در این خصوص محمدعلی فرحناکیان رئیس مرکز امور بین الملل و هماهنگی دیپلماسی آب و برق وزارت نیرو به باشگاه خبرنگاران جوان گفت: خوشبختانه پس از پیروزی انقلاب اسلامی، توانستیم در حوزه خدمات فنی و مهندسی از یک واردکننده صرف، به یک صادرکننده موفق تبدیل شویم. تمام پروژه‌های قبل از انقلاب توسط پیمانکاران خارجی و عمدتا غربی انجام می‌شد، اما طی چند دهه گذشته ما ضمن اینکه به خودکفایی رسیدیم و نیاز کشور را تامین کردیم، با تربیت نیرو‌های متخصص، توانستیم در حوزه خدمات فنی و مهندسی نقش داشته باشیم و این نقش را پر رنگ‌تر کنیم.
در حال حاضر و بر اساس آماری که سازمان توسعه تجارت ایران منتشر کرده است، رتبه اول صادرات خدمات فنی و مهندسی مربوط به حوزه آب و برق بوده و بیش از ۵۷.۵ درصد از کل صادرات فنی و مهندسی ایران طی شش سال گذشته را شرکت‌های موفق در حوزه آب و برق انجام داده اند. بیش از ۴۰ کشور دنیا مقصد خدمات ما هستند که عمدتا کشور‌های همسایه هستند. به عنوان مثال بزرگترین نیروگاه حرارتی عراق را یک شرکت ایرانی می‌سازد. در حوزه برق آبی هم یکی از بهترین سد‌ها و نیروگاه‌های برقابی تاجیکستان به نام نیروگاه سنگ توده ۲ طراحی و احداث شده که اکنون در حال بهره برداری است. همینطور در احداث سد و نیروگاه، تصفیه خانه‌های آب و فاضلاب شرکت‌های ما فعالیت زیادی انجام داده اند.
فرحناکیان در خصوص مشکلات در این حوزه گفت: تحریم‌ها تاثیرگذار هستند، اما مدتی است که با آن درگیر هستیم و خوشبختانه شرکت‌های ما راه‌های مواجهه با آن‌ها را بلد هستند و به صورت انفعالی رفتار نمی‌کنند.
حوزه مهندسی ساختمان و ساختمان سازی یکی دیگر از بخش‌های حائز اهمیت در حوزه صادرات خدمات فنی و مهندسی است.
ایرج رهبر دبیر انجمن انبوه سازان مسکن استان تهران در این خصوص به باشگاه خبرنگاران جوان گفت: ایران در دوران بعد از انقلاب توانست در حوزه صدور خدمات فنی و مهندسی و همچنین تربیت نیرو‌های متخصص در حوزه مهندسی پیشرفت‌های خوبی کسب کند.
به گفته دبیر انجمن انبوه سازان مسکن استان تهران، در چند سال گذشته در حوزه صدور خدمات فنی و مهندسی و انتقال تجربیات به ونزوئلا توانسته ایم موفقیت‌هایی را به دست بیاوریم، اما متاسفانه همزمان با تشدید تحریم ها در این حوزه با محدودیت‌هایی روبرو شده ایم.
او می‌گوید: سالانه ۵۰۰ هزار صدور خدمات فنی و مهندسی داشته ایم که در حال حاضر به دلیل عدم قبول ضمانت نامه‌های مالی در این بخش با محدودیت‌هایی روبرو شده ایم.
به گفته دبیر انجمن انبوه سازان مسکن، دولت در حال تصویب برنامه‌ای است که از طریق صدور ضمانت نامه‌های دولتی بتواند تعهد پیمانکاران را برای اجرای کار قبول کند که با اجرای این اقدام شاهد رونق و توسعه چشم گیر صدور خدمات فنی و مهندسی خواهیم بود.
آقای شاهپور علایی مقدم معاون برنامه ریزی و امور اقتصادی وزارت جهاد با اشاره به همکاری ایران و قزاقستان در زمینه انتقال دانش محصولات گلخانه و باغبانی گفت: باتوجه به تفاوت اقلیم ما با قزاقستان، در زمینه انتقال دانش و خدمات فنی و مهندسی همکاری داریم.
به گفته او، با وجود آنکه قزاقستان در زمینه تولید غلات پتانسیل بالایی دارد و ما به سبب آب بر بودن برای تامین نیاز کشور به واردات وابستگی داریم، بنابراین در زمینه می‌توانیم همکاری خوبی داشته باشیم.
علایی مقدم ادامه داد: با کشور قزاقستان در زمینه انتقال دانش محصولات گلخانه، باغبانی و بذر دانش فنی هم می‌توانیم همکاری داشته باشیم. ایران با کشور‌های قزاقستان، اعضای اوراسیا، کوبا، ونزوئلا و افغانستان در زمینه انتقال دانش خدمات فنی و مهندسی بخش کشاورزی همکاری دارد؛ بنابراین در زمینه صادرات خدمات فنی و مهندسی بخش کشاورزی هم می‌تواند همکاری داشته باشند.
آقای محرم سلطانی مدیرکل دفتر توسعه صادرات وزارت جهاد گفت: وزارت جهاد در راستای صادرات خدمات فنی و مهندسی به کشور‌هایی که نیاز دارند، بصورت مجزا برنامه ریزی نکرده است، اما این وزارتخانه برای کشت فراسرزمینی برنامه ریزی مدونی دارد که این موضوع نوعی انتقال دانش فنی است.
به گفته او، در کشور‌هایی که از سرزمین آن‌ها برای تولید محصولات استراتژیک استفاده می‌کنیم، این امکان وجود دارد که در زمینه کشت و انتقال تامین نهاده و کالای اساسی به کشور و صادرات خدمات فنی و مهندسی همکاری داشته باشیم.
سلطانی ادامه داد: با توجه به شرایط اقلیم کشور، برای تامین نهاده دامی و کالاهای اساسی نیازمند واردات هستیم و از آنجا که این رغبت وجود ندارد که کشور در تامین این نیاز‌ها به خارج وابسته شود، به همین خاطر وزیر جهاد نامه‌ای مبنی بر بهره گیری از پتانسیل کشت فراسرزمینی ابلاغ کرده است.
این مقام مسئول گفت: کشور‌هایی که از پتانسیل آب و خاک مناسب برخوردار هستند، در اولویت واردات قرار دارند. بدین منظور برنامه وزارتخانه آن است که نیاز‌های خود را از طریق کشت فراسرزمینی تامین کند و همواره به این کشور‌ها صادرات خدمات فنی و مهندسی و انتقال دانش داشته باشد.
او گفت: با توجه به وضعیت همکاری ایران با کشور‌های هدف همچون قزاقستان، غنا، برزیل و مغولستان در حوزه کشت فراسرزمینی امید برآن است که خیلی از نیاز‌های اساسی در آینده نزدیک را که منوط به آب و خاک سرزمین است، تامین کند و در مقابل بتواند صادرات خدمات فنی و مهندسی داشته باشد.
آمار‌های سازمان توسعه تجارت نشان می‌دهد که رقم صادرات خدمات فنی و مهندسی در سال ۹۹ معادل ۴۹۳ میلیون دلار بوده در حالی که این رقم در سال ۱۴۰۰ به ۲ میلیارد و ۳۰۵ میلیون دلار افزایش یافته است.
علیرضا پیمان پاک رئیس سازمان توسعه تجارت در خصوص وضعیت صادرات خدمات فنی و مهندسی می‌گوید: در حوزه صدور خدمات فنی و مهندسی و حضور در پروژه‌های حوزه آفریقا، امسال ۶۰۰ درصد رشد فعالیت‌ها، پروژه‌ها و صادرات خدمات فنی و مهندسی داشتیم. در حوزه آمریکای لاتین هم همینطور، در حوزه جنوب شرق آسیا این فعالیت‌ها صورت گرفت و در حوزه شبه قاره هند ما تقریبا ۸ درصد رشد داشتیم.
با این وجود و با تمام رشد‌هایی که در سال‌های اخیر در زمینه صادرات خدمات فنی و مهندسی صورت گرفته، هنوز با دوره اوج این نوع از صادرات در سال ۹۰ که ارزش آن بیش از ۴ میلیارد دلار بوده، اختلاف زیادی وجود دارد و باید همچنان به این موضوع در برنامه‌های آتی توجهی مضاعف داشت.
در ساخت و تولید انبوه بسیاری از موارد از جمله هواپیمای مسافربری و خودرو باید بی نیاز و صادر کننده می‌شدیم و...