نام‌گذاری سال ۱۳۶۵ به سال سرنوشت و عدم موفقیت در عملیات کربلای ۴ بحران بزرگی را برای فرماندهان جنگ ایجاد کرده بود.
آقای هاشمی رفسنجانی به‌عنوان فرمانده عالی، ادامه جنگ را به‌شرط تضمین پیروزی مقبول می‌دانست و فرماندهان یگان‌های سپاه نیز که از نتایج عملیات کربلای ۴ دچار فشار روحی بودند و نیز استحکامات شلمچه را غیرقابل‌عبور می‌دانستند، نه‌تنها تضمین پیروزی را میسر نمی‌دیدند، بلکه کسب موفقیت در شلمچه را امکان‌ناپذیر ارزیابی می‌کردند.
اما در این میان فرمانده کل سپاه که از شکست در کربلای ۴، فقط ضعف دشمن در شلمچه را شناسایی کرده بود، از نادر افراد امیدواری بود که در جلسات تصمیم‌گیری بر اجرای عملیات در منطقه شلمچه اصرار می‌ورزید.
به هر صورت عملیات کربلای ۵ در وضعیت بسیار دشواری طراحی و اجرای آن بلافاصله در ۱۹ دی‌ماه سال ۱۳۶۵ آغاز شد که تا ۷ اسفند همان سال نیز ادامه یافت.
در این عملیات مواضع عراق در کانال پرورش ماهی، پنج‌ضلعی و شلمچه از سمت شمال مورد هجوم قرار گرفت و بسیاری از دژ‌های نفوذناپذیر تسخیر شد. فرصت دادن به نیرو‌های سپاه و واگذاری این منطقه به معنای تسلیم عراق و تحقق خواسته‌های جمهوری اسلامی ایران در جنگ بود؛ لذا عراق پذیرفت که برای سدکردن حرکت رزمندگان ایران بهای سنگینی بپردازد و با گسیل انبوه نیرو‌های خود به منطقه‌ای با وسعت کم، در زیر آتش شدید و مؤثر نیروی خودی ایستادگی نماید.
بااین‌حال ارتش عراق نتوانست مانع از سقوط مواضع خود در شرق بصره شود و ۸۰ درصد از هدف‌های عملیات کربلای ۵ تأمین شد. پیروزی ایران در این زمین، شمارش معکوس پایان جنگ را در پی داشت. عبور از استحکامات شرق بصره نشان داد، پیروزی ایران در هر وضعیت متصور است، لذا برای جلوگیری از شکست عراق تلاش گسترده‌ای صورت گرفت که درنهایت به تصویب قطعنامه ۵۹۸ انجامید.
در ادامه به عوامل و ویژگی‌های تأثیرگذار در موفقیت این عملیات اشاره میشود:
۱-غافلگیری دشمن
دشمن باوجود اشراف کامل بر منطقه شرق بصره و اهمیتی که برای آن قائل بود و حساسیتی که درباره این منطقه داشت ـ به‌ویژه پس از عملیات کربلای ۴ ـ در این عملیات غافلگیر شد. گردوغبار و مه غلیظی که غیرمترقبه در آخرین روز قبل از عملیات، منطقه را فراگرفت، پوششی را به وجود آورد که یگان‌ها با استفاده از آن توانستند باوجود تسلط دید دشمن بر منطقه، نیرو و امکانات خود را از عقبه‌های دور، تا پای‌کار منتقل کنند.
افزون بر این، عوامل دیگری نیز در غافلگیری دشمن مؤثر بودند که عبارت‌اند از:
۱-۱ ارزیابی اشتباه دشمن از توانایی‌ها و ضعف‌های قوای نظامی جمهوری اسلامی برای طراحی عملیات و سازمان‌دهی نیرو‌ها پس از موفق نشدن و توقف عملیات کربلای ۴،
۱-۲ فاصله زمانی کوتاه پانزده‌روزه عملیات کربلای ۵ با عملیات کربلای ۴. این فاصله زمانی برای طراحی، آماده‌سازی و اجرای عملیاتی بزرگ در طول جنگ، بی‌سابقه بود.
۳-۱ به نظر دشمن، امکان اجرای عملیات گسترده در منطقه شرق بصره برای ایران وجود نداشت، زیرا جمهوری اسلامی پس از عملیات رمضان، از اجرای عملیات گسترده در این منطقه پرهیزکرده بود، همچنین همه تلاش‌های پیشین مشترک سپاه و ارتش با فعالیت‌های مستقل ارتش بنا به دلایلی، ازجمله موانع و استحکامات دشمن در این منطقه، موفق نشده بود.
۴-۱ مواضع و استحکامات گسترده و کم‌نظیر این منطقه، به دلیل سرمایه‌گذاری دشمن، به دژی نفوذناپذیر تبدیل‌شده بود. بر این اساس، ارتش عراق اعتمادبه‌نفس بیش‌ازاندازه‌ای به دست آورده بود که در غافل‌گیری‌اش بسیار مؤثر بود.
۲-تاکتیک ویژه عملیات
تجربه موفق لشکر ۵۷ حضرت ابوالفضل (ع) و لشکر ۱۹ فجر در عملیات کربلای ۴ که ثمره حمله به جناح دشمن بود؛ نشان داد که دژ‌های مستحکم عراق تسخیر شدنی است و چنانچه از نقاط ضعف دشمن استفاده شود، سنگر‌های دشمن فرو خواهد ریخت.
طراحان و فرماندهان سپاه با آگاهی از نقطه‌ضعف دشمن، عملیات کربلای ۵ را طوری طراحی کردند که از جناح به دشمن حمله شود. بر این مبنا، انتخاب محور اصلی عملیات و انتخاب جبهه‌ای که در غرب کانال ماهی به دشمن تحمیل‌شده بود و نیز تاکتیک‌های جدید عبور، درمجموع تاکتیکی ویژه و ناشناخته برای دشمن بود و از عوامل غافلگیری دشمن محسوب می‌شد؛ بنابراین تاکتیک تهاجم به جناح دشمن در شروع تک به کار گرفته شد. در طول عملیات نیز-درصورت امکان- از رویارویی مستقیم با دشمن پرهیز می‌شد و با هدف قرار دادن عقبه‌ها و جناح‌های دشمن، سنگر‌های مستحکم فرومی‌ریخت.
این تاکتیک که در تصرف سرپل غرب کانال پرورش ماهی و تصرف پنج‌ضلعی با موفقیت اجراشده بود، در تصرف جزیره بوارین، باز کردن جاده شلمچه و تسخیر مقر‌های فرماندهی دشمن نیز به کار گرفته شد.
۳-سرعت عمل در شکستن خط و تصرف سرپل
عامل اصلی موفقیت سپاه پاسداران در عملیات کربلای ۵، سرعت عمل یگان‌های خط‌شکن در تصرف سر پل مهم در غرب کانال ماهی و تصرف جای پا در شمال منطقه پنج‌ضلعی بود. لشکر ۴۱ ثارالله (ع) که چهارراه دفاعی دشمن در مقابلش بود، پس از درهم شکستن مواضع و استحکامات دشمن، با روشن شدن هوا، توانست با موفقیت از پل عبور و سرپلی را در غرب کانال ماهی تصرف کند.
این اتفاق نیز مانند تصرف جای پا در پنج‌ضلعی به همت لشکر‌های ۱۹ فجر و ۳۱ عاشورا، دور از انتظار و تصور دشمن بود، ضمن آن‌که سرعت عمل لشکر ۱۰ سیدالشهدا (ع) در تصرف سنگر‌های دژ مرزی (ضلع شرقی پنج‌ضلعی) نیز بسیار مهم بود. سرعت عمل نیرو‌های خودی در ساعت‌های اول عملیات، سبب عقب ماندن دشمن در برابر نیرو‌های خودی شد و این وضعیت تا پایان عملیات ادامه داشت.
۴-عبور یگان از یگان
در عملیات کربلای ۵، عبور یگان از یگان، با توجه به محدود بودن منطقه عملیات و ضرورت پیشروی در عمق، به‌خوبی رعایت و اجرا شد.
عملیات را قرارگاه کربلا آغاز کرد و در مراحل بعد، دو قرارگاه قدس و نجف، پس از عبور از قرارگاه کربلا، عملیات را با پیشروی در عمق ادامه دادند.
در محور قرارگاه کربلا نیز، عبور یگان از یگان موفقیت‌آمیز بود. پس‌ازآن لشکر ۴۱ ثارالله (ع) در غرب کانال ماهی، سرپل مناسبی تصرف کرد، لشکر ۲۵ کربلا از آن عبور کرد و همین امر، در نفوذ عملیات در عمق و گسترش سرپل و حفظ آن بسیار مؤثر بود.
۵-انعطاف‌پذیری در طرح مانور
پیچیدگی منطقه عملیات و مقاومت دشمن در مراحلی از عملیات و در بعضی از مناطق، سبب تغییر طرح مانور عملیات در آخرین لحظات طراحی و در مواردی هنگام اجرای عملیات شد. به همین دلیل، در بیشتر موارد جزئیات طرح هنگام اجرا تغییر می‌کرد. این امر نشان‌دهنده انعطاف‌پذیری یگان‌های سپاه بود. این وضعیت مشکلاتی را نیز به وجود می‌آورد، اما انعطاف در طرح مانور، از عوامل مهم کسب موفقیت بود.
۶-تراکم آتش
باگذشت چند روز از عملیات، دشمن پس از پی بردن به منطقه اصلی عملیات، بیشتر یگان‌های توپخانه‌ای خود در مناطق هور الهویزه، فاو و ... را به منطقه شرق بصره منتقل کرد.
استعداد توپخانه‌های دشمن، بیش از ۴۵ گردان بود. به همین دلیل، بدون هیچ محدودیتی؛ آتش سنگین و پرحجمی را در سراسر منطقه عملیات اجرا می‌کرد. در مقابل، مسئولان توپخانه‌های سپاه پاسداران نیز اجرای آتش ر ا طوری طراحی کرده بودند که قوای دشمن را در وضعیتی قرار می‌داد که تا آن زمان با آن روبرو نشده بودند. درمجموع، آتش ۲ طرف بسیار شدید بود. پس از تصرف سرپل غرب نهر جاسم، تمرکز آتش دشمن در این منطقه طوری بود که کوچک‌ترین چیزی روی زمین سالم نمی‌ماند. در این وضعیت، تخلیه اسیران از منطقه نهر جاسم دشوار بود. در مقابل، آتش خودی نیز به حدی شدید بود که هر یگانی از دشمن، در ابتدای ورود به منطقه، مرعوب و زمین‌گیر می‌شد و پس از دادن تلفات بسیار، سازمان خود و روحیه جنگیدن را از دست می‌داد.
در روز‌های آخر از تراکم آتش خودی که یکی از عوامل موفقیت عملیات بود، به علت کمبود مهمات کاسته شد و مسلماً اگر مهمات و قبضه‌های توپ کافی در اختیار بود، نتایج بهتری حاصل می‌شد.
۷-استقامت و فداکاری
ابعاد اعتقادی جنگ همواره یکی از عوامل اصلی مقاومت و موفقیت رزمندگان اسلام بوده است. میزان اثرگذاری این عامل در عملیات‌های گوناگونی که سپاه پاسداران اجرا می‌کرد و در بین نیرو‌های مختلف، متفاوت بود.
عملیات کربلای ۵ از این بعد نیز نمونه بود. حضور فرماندهان در خط، اگرچه موضوع جدیدی نبود، در این عملیات جلوه دیگری داشت. قرارگاه نیروی زمینی سپاه پاسداران در پنج‌ضلعی، زیر آتش پرحجم دشمن و قرارگاه‌های کربلا، قدس و نجف همه در چند صد متری خط درگیری یا دفاعی مستقر بودند.
برادر عزیز جعفری فرمانده قرارگاه قدس با خمپاره ۶۰ دشمن، در خط نهر جاسم مجروح شد. در غرب کانال ماهی فرماندهان نیز هم پای رزمندگان، حماسه آفریدند. فرماندهان لشکر‌های ۴۱ ثارالله (قاسم سلیمانی)، ۲۵ کربلا (مرتضی قربانی) و ۲۷ حضرت رسول (محمد کوثری)، در یک نوار باریک که فاصله سنگر فرماندهی‌شان از خط اول درگیری، ۱۰۰ متر هم نمی‌شد، زیر تیر مستقیم تانک‌ها و گلوله‌باران بسیار شدید دشمن، عملیات را هدایت می‌کردند.
همین فرماندهان، بااین‌همه رشادت و ازخودگذشتگی، در برابر حماسه‌آفرینی‌های رزمندگان بسیجی و پاسدار سر تعظیم فرود می‌آوردند.
منطقه پنج‌ضلعی، در روز‌های اول و سرپل نهر جاسم در روز‌های بعدی عملیات نیز، صحنه نمایش حماسه‌ها بود. هنگام تکمیل عملیات کربلای ۵ در همین منطقه بود که فرمانده رشید لشکر ۱۴ امام حسین (ع)، حاج حسین خرازی به فیض شهادت نائل شد.
۸- سرعت عمل در بازسازی یگان‌ها
ارتش عراق بیش از ۱۰۰ یگان رزمی را وارد منطقه شرق بصره کرد که پس از انهدام هر یگان، یگان جدید را جایگزین آن می‌کرد. در مقابل سپاه پاسداران که به‌طور مستقل طراحی و اجرای عملیات کربلای ۵ را بر عهده داشت، نزدیک به ۳۰ یگان را وارد عملیات کرده بود و بدون استراحت یا بازگشت به عقبه، مأموریت جدیدی را عهده‌دار می‌شد.
تداوم عملیات و شدت درگیری، بازسازی یگان‌های سپاه و به‌کارگیری دوباره آن‌ها را ضروری کرده بود... به همین دلیل، فرمانده کل عملیات (محسن رضایی) پس از فراخوانی همه مسئولان مناطق سپاه پاسداران به قرارگاه عملیاتی خاتم‌الانبیا (ص)، بر ضرورت جذب و سازمان‌دهی نیرو و بازسازی یگان‌ها، تأکید کرد.
درمجموع، قابلیت و توانایی سپاه پاسداران در طراحی و اجرای عملیاتی با این وسعت و پیچیدگی که به در هم شکستن قوی‌ترین استحکامات دشمن در شرق بصره انجامید، به‌مثابه، اصلی خدشه‌ناپذیر تأیید و تثبیت شد.
بعد‌ها یکی از کارشناسان خارجی، از عملیات کربلای ۵ به‌عنوان برجسته‌ترین عملیات ایران در طول جنگ تحمیلی یادکرد و یکی از رهبران مشهور کشور‌های غیر متعهد، در دیدار با هیئت دیپلماتیک ایران گفت: ارتشی که استحکامات عراق در منطقه شرق بصره را تسخیر کرده باشد، قوی‌ترین نیروی زمینی خاورمیانه را در اختیار دارد.
منبع: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس