دیار کهن لرستان به عنوان یکی از زیستگاه‌های نخستین بشر از گذشته‌های بسیار دور، محل پیدایش تمدن کهن شهر‌ها بوده است که بنا‌های تاریخی با کارکرد‌های متفاوت و آثار بر جا مانده در محدوده این استان (فیلی، بختیاری، جنوبی و سرزمین‌های پیرامونی آن) گواه روشنی بر قدمت این سرزمین می‌باشد.
سرزرمین کهن لرستان با ظرفیت‌های فراوان طبیعی و جغرافیایی همواره مورد توجه تمدن و حکومت‌های مختلف قرار گرفته که در این مسیر، آثار، بنا‌های باستانی و تاریخی بی نظیری متعلق به سه دوره پیش از تاریخ، ایران باستان و اسلامی در این سرزمین به یادگار مانده است و از مهمترین این آثار می‌توان به بافت‌های تاریخی به عنوان مرکز اصلی معاشرت‌های اجتماعی و سبک و شیوه زندگی این مردم اشاره کرد.
از طرفی طبیعت و شرایط جغرافیایی منحصر به فرد این استان باعث گذر اقوام مختلف در لرستان کهن شده که این مراوادت و معاشرت‌ها نیز بر غنای تاریخی و فرهنگی این سرزمین بی تاثیر نبوده است.
یکی از شهر‌های کهن دارای بافت تاریخی قابل توجه در لرستان، خرم آباد است که یکی از شهر‌ها و زیستگاه‌های کهن بشر به شمار می‌رود و در دل دشت و دره‌ای تاریخی به همین نام واقع شده است.
خرم‌آباد به عنوان پایتخت حکمرانی اتابکان لر کوچک، والیان لرستان فیلی و مرکز استان لرستان فعلی بوده است و آثار و بنا‌های تاریخی گران‌بهایی از دوره‌های پیش از تاریخ شامل ساسانیان، سلجوقیان، صفوی و قاجار را، چون نگینی در دل خود به یادگار دارد که عمده این آثار و بنا‌ها در محدوده یک بافت کهن و بسیار ارزشمند به نام «بافت تاریخی» شهر خرم‌آباد قرار گرفته‌اند.
بافت تاریخی خرم‌آباد به مساحت ۵/۷۲ هکتار در مرکز فعلی و در ضلع غربی مجموعه کهن و ارگ تاریخی شهر (قلعه فلک‌الافلاک) واقع شده و دارای هفت محله کهن به نام‌های زیدبن علی (ع) (دَر آغا)، باباطاهر (دَر بُوتار)، پشت بازار (پش بازار)، درب دلاکان (دَر دِلاکی)، باجگیران (باجگیرِو)، پاسنگر و کلیم آباد (محله‌ی چاغروندها) است.
آثار لایه‌های تاریخی و دوره‌های رشد شهر را از دیدگاه معماری و شهرسازی می‌توان به چهار دوره شکل‌گیری هسته نخستین شهر، صفویه، حکمرانان قاجار و مربوط به پهلوی اول دسته بندی کرد که از هرکدام آثار معماری با ارزشی به یادگار مانده است.
از آثار دوره شکل‌گیری هسته نخستین شهر می‌توان به آرامگاه امامزاده زیدبن علی (ع) و آرامگاه منصوب به باباطاهر در مراکز محله‌هایی به همین نام‌ها در درون شهر قدیم، کتیبه تاریخی سنگ نبشته، مناره خرم‌آباد و آرامگاه منصوب به خضر (اتابک لرستان) در اندک فاصله‌ای با شهر قدیم یاد کرد.
همچنین حمام گپ، میدان گپ و خانه منصوری از مهمترین آثار به‌جای مانده از دوره صفویه در شهر خرم‌آباد هستند.
از دوره قاجار آثار و بنا‌های پرشماری برجای مانده که از مهمترین آن‌ها می‌توان خانه و حسینیه خورشیدی، خانه جوادی، خانه مرحوم آیت الله سید جواد جزایری (ره)، خانه چنگایی، خانه عصاره، خانه مرحوم آیت‌الله شیخ عبدالرحمن لرستانی (پدر مشروطیت در لرستان)، خانه و عمارت بزرگ میرزا سید رضاخان، خانه چدنی، خانه سیف‌الله خان والی زاده، خانه توکل، خانه کاکاوند، خانه شمعون (کلیمی) و کاروانسرای میرزا سیدرضا را نام برد.
بنا‌هایی همچون خانه فیروزی، خانه موشه جواهری (کلیمی)، خانه رزاز، خانه ابراهیمی، گرمابه قاضی، مسجد توسلی، مسجد موسی ابن جعفر (ع) از جمله آثار برجای مانده از آخرین لایه‌ی معماری ایرانی اسلامی (دوره پهلوی اول) در خرم‌آباد هستند.
بروجرد با سابقه تاریخی حدود یکهزار و ۳۰۰ ساله یکی از مراکز اصلی شهرنشینی و سکونتگاهی در شمال لرستان محسوب می‌شود و بافت مسکونی و تاریخی بسیار با ارزشی دارد که با دارا بودن ۲۸۰ هکتار بافت تاریخی منسجم هنوز هم می‌تواند مقصد مورد انتخاب گردشگرانی باشد که با این زمینه تاریخی آشنایی دارند.
از میان خانه‌های تاریخی شهر بروجرد می‌توان به خانه آیت الله بروجردی اشاره کرد، حریم این خانه در سال‌های اخیر آزادسازی شده است تا مسیر دسترسی به آن آسانتر شود، این خانه ثبت ملی شده و باتوجه به اینکه گردشگری مذهبی نیز علاقه‌مندان خود را دارد، خانه‌های تاریخی به این سبک می‌تواند برای این نوع گردشگری جذاب باشد.
بنا بر گفته کارشناسان، این نوع گردشگری صرفا سفر‌های زیارتی نیست، بلکه آشنایی با شخصیت‌های مذهبی و بازدید از خانه‌های تاریخی مرتبط با این اشخاص هم در زیرمجموعه گردشگری مذهبی گنجانده می‌شود که شهرستان بروجرد در این زمینه نیز آیت الله بروجردی را به عنوان یک شخصیت برجسته شیعیان دارد.
در مجموع خانه‌های تاریخی، اصلی‌ترین بخش تشکیل‌دهنده بافت قدیمی بروجرد هستند دقیق نمی‌توان گفت چند خانه تاریخی در بروجرد وجود دارد، زیرا برخی خانه‌ها تفکیک شده و تغییر یافته‌اند، برخی هم هنوز شناسایی نشده و از چشم کارشناسان پنهان مانده‌اند.
بافت تاریخی خرم‌آباد موزه زندگی
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی لرستان با بیان اینکه بسیاری از بافت‌های تاریخی در ایران پا برجا هستند، اما ساکنان، این بافت را به دلایل مختلف خالی کرده اند گفت: نبود زندگی در بافت، دلیل اصلی مرگ این مکان‌ها است.
عطا حسن پور اظهار داشت: در بافت تاریخی خرم‌آباد نهر ناصری و ۲ شعبه از آب گرداب عبور می‌کرد که قطع آب از کوچه‌های این بافت تاریخی باعث تبدیل شدن کوچه‌ها به معبر پیاده رو و سواره رو شد و این درحالی است که اکنون پیچ و خم بسیاری از کوچه‌های قدیمی خرم‌آباد بر اساس پیچ وخم نهر‌ها بوده است.
او ادامه داد: لرستان استانی صنعتی نبوده و نیست بنابراین سنتی بودن و بافت‌های تاریخی می‌تواند به منبع درآمدی برای ساکنان آن تبدیل شود.
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی لرستان با تاکید بر اینکه بافت تاریخی خرم‌آباد یک گنجینه زنده است بیان کرد: تلاش می‌شود از میان بنا‌های تاریخی این بافت، خانه و اتاق‌هایی برای بوم گردی و اقامتگاه در نظر گرفت که در این صورت ساکنان این منطقه استقبال بسیار خوبی از مرمت و احیای خانه‌های تاریخی خواهند داشت.
حسن پور ادامه داد: مسیر پیاده رو خانه‌های تاریخی خرم‌آباد تا حمام گپ نیز تشکیل شده و از طرفی تسبیح فروش‌های این مسیر در رختشور خانه قدیمی خرم‌آباد مستقر شدند.
حسن پور با بیان اینکه هفت غار پیش از تاریخ و هشت منبع آبی ثقلی در خرم‌آباد وجود دارد عنوان کرد: شهری که دارای بستر تاریخی و فرهنگی و جزو هفت شهر برتر گردشگری شناخته شده است ظرفیت عظیمی برای رونق گردشگری می‌باشد.
ثبت ۳۶۰ هکتاربافت تاریخی در لرستان
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی لرستان گفت: ۳۶۰ هکتار بافت تاریخی در استان ثبت شده که به لحاظ حجم در شهر خرم‌آباد مرکز استان با احتساب محدوده "گرداب سنگی" بیش از ۸۰ هکتار بافت تاریخی قرار دارد.
حسن پور افزود: با توجه به اینکه محدوده بافت‌های تاریخی در سال ۸۸ مشخص و به استان ابلاغ شده است نیازمند تهیه ضوابط و مستندات جهت حفظ و صیانت از بافت تاریخی شهر‌ها بصورت قانونی هستیم که در راستای مرمت و ساماندهی بافت‌های تاریخی استان اقدامات خوبی انجام و با مشاور ذی صلاح قرارداد منعقد شده است.
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی لرستان گفت: مطالعات و مرمت بافت تاریخی شهر خرم آباد با ۵۰ درصد پیشرفت فیزیکی و هم اکنون جداره سازی و کف سازی طرح در حال انجام است.
حسن پور با اشاره به ظرفیت ۲۰۰ خانه تاریخی در قالب بافت تاریخی استان ادامه داد: مراحل مزایده چند بنای تاریخی خرم آباد در حال انجام است و به زودی به سرمایه گذار واگذار خواهند شد که در این راستا خانه "کشفی " نیز جهت بهره برداری پذیرایی به سرمایه گذار واگذار شده است.
او با بیان اینکه خرم آباد یکی از شهر‌های کهن و شامل آثاری از دوره شکل گیری هسته نخستین در دوره صفویه است گفت: در بافت تاریخی بروجرد نیز که به ثبت ملی رسیده است خانه‌های فاخر دارای حمام از دوره قاجار وجود دارد که با این قدمت و معماری خاص و زیبا به منظور ایجاد رغبت در گردشگران برای اقامت نقش موثری دارند.
۲۸۰ هکتار بافت تاریخی بروجرد نشان دهنده معماری لرستان است
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی لرستان گفت: ۲۸۰ هکتار بافت تاریخی منسجم از دوره صفویه تا معاصر در بروجرد وجود دارد که می‌توان معماری استان را در این مناطق مشاهده کرد.
حسن پور با بیان اینکه مسجد جامع بروجرد کهن‌ترین مسجد غرب کشور است، بیان کرد: مسجد تاریخی امام (ره) از بزرگترین مساجد کشور محسوب می‌شود که متاسفانه کمترین اعتبار به آن‌ها تخصیص پیدا می‌کند و در اختلاف بین میراث فرهنگی و اداره اوقاف و امور خیریه قرار گرفته که باید هرچه زودتر رفع شود، چون ممکن است با شرایط بحرانی روبرو گردد.
آثار تاریخی متعددی در بافت تاریخ خرم آباد شناسایی شده است
معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی لرستان نیز گفت: این استان از دیرباز و هزاره‌های دور تاکنون محل تمدن و بوجود آمدن شهر‌ها بوده که خرم آباد نیز یکی از شهر‌های کهن این دیار است و به عنوان پایتخت حکمرانی اتابکان لرکوچک، والیان لرستان فیلی و مرکز لرستان آثار زیادی از پیش از تاریخ ساسانیان، سلجوقی، صفوی و قاجار در خود جای داده است.
زهرا بهاروند با بیان اینکه بافت تاریخی خرم آباد با مساحتی بالغ بر ۸۰ هکتار در مرکز شهر و ضلع غربی قلعه فلک الافلاک واقع شده است اظهار داشت: این بافت تاریخی شامل آثار زیادی از دوره شکل گیری هسته نخستین است که شامل آرامگاه زیدبن علی و آرامگاه باباطاهر تا حمام گپ در دوره صفویه و بیش از ده‌ها خانه قاجاری می‌شود.
او ادامه داد: با توجه به اینکه محدوده بافت تاریخی، سال ۸۸ مشخص و به استان ابلاغ شد نیازمند تهیه ضوابط و مستندات جهت حفظ و صیانت از بافت تاریخی شهر بصورت قانونی بودیم که این مهم انجام گرفته و در شورای فنی وزارت مربوطه با حضور مشاور و کارشناسان اداره کل مطرح شده است که پس از برطرف شدن نواقص مطرح شده، به استان ابلاغ می‌شود.
معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی لرستان عنوان کرد: سالانه با توجه به اعتبارات ابلاغی، مرمت‌هایی در خانه‌های تاریخی موجود در بافت استان صورت می‌گیرد که می‌توان به چند فصل مرمت در خانه‌های آخوند ابو، خورشیدی، جوادی، حیات الغیب، حمام کوچک و کاروانسرای میرزا سیدرضا اشاره کرد که البته تاکنون مرمت به اتمام نرسیده و به محض تخصیص اعتبار، ادامه خواهد یافت.
بهاروند گفت: طبق اصل ۱۲۳ قانون اساسی قانونی تحت عنوان حمایت از مرمت و احیای بافت‌های تاریخی فرهنگی و با تایید شورای نگهبان، برای بسیاری از ارگان‌ها وظایفی قانونی جهت حمایت و حفاظت بافت‌های تاریخی مصوب شده است.
او افزود:دستگاه‌هایی همچون راه و شهرسازی، بنیاد مسکن، برنامه و بودجه خصوصا شهرداری و شورا‌های اسلامی شهر‌ها طبق بند ۱۴ این قانون مکلف هستند در تخصیص بودجه عمرانی سالانه شهر، مرمت بافت‌های تاریخی را در اولویت قرار دهند که انتظار می‌رود تمامی ارگان‌های ذکر شده جهت حفظ بافت تاریخی شهر که هویت مردمان سرزمینمان است همراهی کنند تا با مشورت و همفکری کارشناسان میراث فرهنگی بافت احیا شود.
بافت تاریخی خرم‌آباد تک بنا نیست
معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی لرستان با بیان اینکه بافت تاریخی هویت فرهنگی شهر است اظهار داشت: در برخی موارد بافت تاریخی شهر خرم‌آباد توسط برخی دستگاه‌های اجرایی به عنوان یک معضل ذکر می‌شود و تلاش می‌کنند با ایجاد شکاف بین بافت تاریخی و بقیه بافت شهری مشکلاتی را برای نگهداری این آثار ایجاد کنند.
بهاروند ادامه داد: بافت‌های تاریخی نیازمند پیگیری و تامین اعتبار هستند و باید زیرساخت‌های لازم در این مناطق ایجاد شود همچنین بافت تاریخی شهر خرم‌آباد را نباید به عنوان بافتی در حال تخریب نگاه کرد بلکه باید برای حفظ و بهره برداری از آن تلاش شود.
او یادآور شد: میراث فرهنگی هیچ گونه مشکلی برای ساماندهی بافت‌های تاریخی ندارد و حتی خانه‌های تخریب شده هیچگونه محدودیتی برای بازسازی ندارند و با توجه به اینکه معضلات اجتماعی و شهری بافت تاریخی به کل جامعه صدمه می‌زند باید با حفظ شاخص ها، ساماندهی شایسته‌ای برای این بافت‌ها انجام شود.
معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی لرستان با بیان اینکه بافت تاریخی خرم‌آباد بصورت تک بنا نیست تصریح کرد: بافت تاریخی شامل کوچه ها، خانه‌ها و تمام اجزای دیگر آن است و تخریب هر جزیی تمام بافت تاریخی را دچار نقص و صدمه می‌کند.
طرح تهیه ضوابط اختصاصی بافت تاریخی خرم آباد تدوین شده است
مسوول حرایم بافت‌های تاریخی میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی لرستان نیز گفت: طرح و ضوابط اختصاصی بافت تاریخی خرم آباد تهیه و با لحاظ موارد مورد نظر به تهران ارسال شده که در مراحل تصویب نهایی قرار گرفته است.
علی صفایی با بیان اینکه در این طرح ضوابط ارتفاعی، جداره سازی و فضای بافت تاریخی مطالعه می‌شود افزود:در صورت انجام مرمت بافت تاریخی، بحث تعریض معابر، قوانین و مقرارت کلی تعریض نیز تعریف می‌شود.
او اظهار داشت: بر اساس قرارداد اولیه، طرح مرمت بافت تاریخی خرم آبادتاکنون ۷۰ درصد پیشرفت فیزیکی داشته و مرمت‌هایی در خانه خورشیدی، حمام کوچک، خانه حیات الغیب و آخوند ابو انجام شده است.
بزرگترین چالش بافت‌های تاریخی لرستان تعریف صحیح از بافت است
مسئول حرایم بافت‌های تاریخی میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی لرستان گفت: تعریف محور‌های گردشگری در بافت یکی از ظرفیت‌های جذب گردشگر در شهر‌های خرم آباد و بروجرد است همچنین بافت‌های روستایی استان نیز پتانسیل‌های بزرگی برای بوم گردی استان به شمار می‌روند.
صفایی با تاکید بر ضرورت مرمت و احیای بافت‌های تاریخی لرستان اظهار داشت: ضوابط تخصصی مرمت بنا‌های تاریخی تدوین شده و به زودی به شهرداری و ارگان‌های ذیربط ارایه می‌شود و با وجودی که استقبال برای مرمت و نگهداری بافت‌های مالکان در بروجرد بسیار زیاد است، اما در بافت تاریخی خرم آباد اعتماد مالکان برای مشارکت در طرح‌ها جلب نشده است.
او همچنین گفت: بافت تاریخی در دستگاه‌های اجرایی مختلف تعریف‌های متفاوت دارد به نحوی که حتی به عنوان بافت نارکارآمد در راه و شهرسازی نیز یاد می‌شود در صورتی که در بحث شهرسازی و مرمت شهری تعریف دارد و باید زنده باشد.
صفایی با بیان اینکه ارگان‌های مختلف بر اساس وظایف داخلی نسبت به تعریف بافت‌ها اقدام می‌کنند افزود: متولی بافت‌های تاریخی لرستان مشخص نیست و هر دستگاهی به نحوی خود را متولی این بافت‌ها می‌داند.
اوعنوان کرد: عدم ارایه امکانات به اهالی بافت‌های تاریخی به ویژه در خرم آباد و از طرفی عدم معرفی بافت تاریخی و آگاه سازی مردم از اهمیت این مکان ها، باعث فرسودگی کالبدی آن‌ها شده که این امر ناشی از عدم توجه ارگان‌های شهری به این مناطق است.