علی معروفی آرانی؛ فعال و منتقد فرهنگی به مناسبت هفته کتاب در قالب یک یادداشت از جایگاه کتاب و کتابخوانی در جامعه، تکنولوژی و کتابخوانی و عوامل پیش‌برنده یا بازدارنده موثر بر گسترش فرهنگ کتابخوانی در کشور نوشت.
«کتاب، مقبول‌ترین و نزدیک‌ترین چیز به طبع آدمیان است که نه فراموش می‌شود و نه تغییر می‌یابد. نگاه به کتاب، لذت تو را فزونی می‌دهد و میل تو را در فراگیری دانش، شدیدتر می‌سازد. زبان تو را گویاتر، سخنان و بیان تو را فصیح‌تر، جان تو را مسرورتر و سینه تو را فراخ‌تر می‌کند و برای تو در دیدگاه عامه مردم، مقام و بزرگی و نزد بزرگان و مسئولان، دوستی و احترام به ارمغان می‌آورد. از مطالعه کتابی در مدتی کوتاه و در عرض یک ماه، مطالبی می‌توان آموخت که درطول یک عمر، از زبان و دهان مردم نمی‌توان شنید.
در کشور ما آن چه امروز بیش از پیش قابل مشاهده است، این که کودکان، نوجوانان و جوانان ما روز به روز رغبت کمتری به مطالعه و کتابخوانی به‌صورت یک عادت صحیح دارند و اغلب، تنها به اجبار و در قالب مطالعه کتاب‌های درسی و آن هم تنها برای رفع تکلیف شرکت در امتحانات دست به مطالعه می‌زنند و جای خالی فرهنگ تهیه، امانت و یا خرید کتاب برای آموختن و دانستن به شدت حس می‌شود.
خانواده اولین و مهمترین آموزشگاه محسوب می‌شود و روش آموزشی و تربیتی حاکم بر آن، نقش اثربخش و ماندگاری را در وجود فرزندان به یادگار خواهد گذاشت. کیفیت آموزش‌ها در خانواده همواره باعث پویایی و حرکت در مُترَبی خواهد شد.
پیشنهاد می‌شود گاهی پس از مطالعه کتاب توسط خود یا فرزندانمان در جمع خانواده، خلاصه‌ای از مطالب مفید و مؤثر آن‌را بازگو و بازخورد مثبت آن را مشاهده کنیم.
عوامل اجتماعی و محیطی یکی دیگر از مواردی است که می‌تواند جوانان و کودکان را به خواندن ترغیب و تشویق کند. برگزاری جشن‌هایی چون هفته کتاب در این زمینه بسیار مفید است. توجه به ایجاد محیطی بانشاط و انگیزش‌بخش که در آن کتاب، کتابخوانی و دانایی، مهمترین سرمایه اجتماعی انسان قلمداد شود و قهرمانان بزرگ عرصه نویسندگی و کتابخوانی به‌عنوان الگوهای برتر معرفی می‌شوند، می‌تواند اثر بسیار مهمی در ایجاد هویت ملی ما در زمینه کتابخوانی ایجاد کند.
اعتلابخشی و تقویت جایگاه علما، شعرا، نویسندگان و فعالان عرصه نشر کتاب در جامعه و پاسداشت ارزش آنها، توسعه و تقویت کتابفروشی‌ها، ایجاد جذابیت در کتابفروشی‌ها و همچنین کمک به ساخت و تجهیز کتابخانه‌های عمومی می‌تواند در ایجاد هویت ملی ما در زمینه کتابخوانی برای نسل جوان بسیار پراهمیت و کارگشا باشد.
ارائه و آموزش روش‌های مطلوب مطالعه مؤثر برای دانش‌آموزان و تشویق آنها به مطالعه کارآمد در زمان و مکان مناسب و تبدیل این آموزه‌ها به عادتی روزمره، یکی دیگر از عوامل ترغیب و حفظ هویت ملی در زمینه کتابخوانی برای کودکان و نوجوانان است.
کتاب و کتابخوانی ازجمله سرفصل‌هایی است که از دیرباز در فکر و سیره مقام معظم رهبری، جایگاه منحصربه‌فردی داشته و تاکنون روایت‌های پرشماری نیز از توصیه‌ها، دغدغه‌ها و مطالبه‌های ایشان دراین حوزه توسط مسئولان فرهنگی و فعالان حوزه کتاب، برای مردم نقل شده است. اهتمام رهبر انقلاب به بازدید از نمایشگاه کتاب از رفتارهای ویژه ایشان در حوزه کتاب است؛ برنامه‌ای که معمولاً ساعت‌ها طول می‌کشد و در جریان آن اتفاقات جالبی می‌افتد و بحث‌های تخصصی فراوانی بین ناشران و غرفه‌داران با مقام معظم رهبری شکل می‌گیرد. روایت حاضران در این برنامه و نقل آنچه روی داده، به ثبت و انتقال این رویداد فرهنگی کمک می‌کند و برای فرهنگسازی میان نسل جدید موثر است.
توصیه به ترویج کتابخوانی، یکی از نکات مهمی است که رهبر معظم انقلاب در زمان حضورشان در نمایشگاه کتاب، خصوصاً از مدیران نمایشگاه و مدیران فرهنگی، مطالبه می‌کنند: «تأکید من بر ترویج مطالعه و کتابخوانی است. نه کتاب خریدن صِرف و نخواندن کتاب. مهم آن است که ما کتاب خواندن را ترویج بدهیم و توصیه بکنیم.»
کتابخوانی و تکنولوژی
در روزگاری که بسیاری از کودکان و نوجوانان با تکنولوژی سرگرم و حتی گاهی اسیر آن هستند، کتاب خواندن و گذران اوقات میان داستان‌ها و قصه‌ها شاید به اندازه ساعت‌ها خیره شدن به صفحه تبلت و بازی‌های بی‌پایان جذاب و پرهیجان نباشد. این موضوع در تمام جهان مشهود است، اما برخی از کشور‌ها نسبت به این موضوع واکنش نشان داده و تلاش کرده‌اند کودکان را به دنیای قصه‌ها و داستان‌ها بازگردانند.
مثلا همین اواخر شرکت گوگل، اپلیکیشنی برای مطالعه کودکان راه‌اندازی کرده که به کودکان مدارس ابتدایی کمک می‌کند توانایی و مهارت‌های مطالعه و خواندن کتاب را افزایش دهند. این اپلیکیشن جدید به‌صورت رایگان عرضه شده و فعلا از زبان‌های انگلیسی، پرتغالی، اسپانیایی، هندی، اردو و چند زبان آسیای جنوب شرقی پشتیبانی می‌کند.
کشور کانادا نیزدر مدت شیوع کرونا ترفند‌های جالبی به‌کار گرفته تا کودکان کتاب خواندن را به شیوه‌ای جدید تجربه کنند. به‌عنوان نمونه به نقل از نشریه اکتوالیته، در ماه سپتامبر سال ۲۰۲۰ ساکنان دو شهر ورنی و اسپاروود واقع در استان بریتیش کلمبیا در کشور آمریکا می‌توانستند ورق‌های کتاب‌های داستانی مخصوص کودکان را که در سراسر خیابان پخش شده مشاهده کنند. این اقدام مبتکرانه برای هشت هفته اجرا شد تا انگیزه‌ای برای برای بیرون آمدن خانواده‌ها از خانه فراهم کرده و کودکان را برای کتاب خواندن در فصل تابستان تشویق و ترغیب کند.
انتشارات دیزنی هم برای تشویق کودکان به مطالعه و اینکه کمی آسان‌تر از دیوار قرنطینه عبور کنند، اقدام جدیدی را در تابستان سال گذشته آغاز کرد. کمپانی دیزنی در سال ۲۰۲۰ به‌عنوان بخشی از تعهدات خود در حوزه نشر و برای اطمینان از اینکه خوانندگان بیشتری در این تابستان به کتاب دسترسی پیدا کنند، یک میلیون کتاب به کودکان در سراسر کشور اهدا و برنامه‌های مجازی متعددی با حضور نویسندگان و تصویرگران دیزنی تدارک دید.
این کمپانی همچنین با ارائه اولین فهرست آثار انتخابی شامل ۱۵ عنوان کتاب برای سنین ۱ تا ۱۶ در تابستان، مصمم است که کودکان و خانواده‌هایشان را تشویق کند که گرد هم آمده و عشق خود به مطالعه و خواندن کتاب را با یکدیگر به اشتراک بگذارند. مدیر انتشارات دیزنی در این‌باره گفته که خوشحال هستیم یک میلیون کتاب را برای کودکانی که در برنامه‌های ما شرکت می‌کنند هدیه می‌دهیم. این کار در زمانی اتفاق می‌افتد که بسیاری از خانواده‌ها با چالش‌های مالی روبه‌رو هستند و می‌دانیم که مسیر طولانی و سختی در پیش خواهیم داشت. (به نقل از اینساید مجیک)
روایت یک مترجم از ضعف‌های زیرساختی
آنچه در بالا خواندید گوشه‌ای از فعالیت‌های برخی از کشور‌ها در زمینه ترویج مطالعه بود که با شیوع ویروس کرونا در ساختار جدید و نوینی عرضه شده است.
نلی محجوب (نویسنده و مترجم) معتقد است بررسی بستر و زیرساخت مطالعه و کتابخوانی در ایران از وضعیت نویسندگان شروع می‌شود. نویسندگانی که مخاطب را می‌شناسند و نسبت به تمام ابعاد شخصیتی و نیاز کودکان و نوجوانان آگاهی دارند، می‌توانند ارتباط بهتری با مخاطب برقرار کرده و آثاری را خلق کنند که مورد پسند کودکان و نوجوانان است.
این جمله شاید یک موضوع ساده به‌نظر برسد، اما در حقیقت به یکی از معضلات اساسی این شاخه از ادبیات تبدیل شده است. امروز دیگر ما از زمانه‌ای که نویسندگان می‌توانستند در انزوای شخصی داستان‌هایی را بنویسند و به چرخه نشر وارد کنند، بسیار فاصله گرفته‌ایم. برخی از نویسندگان این حوزه از طریق فضای مجازی با مخاطبان کودک و نوجوان در تعامل و گفت‌وگو هستند و سعی می‌کنند ارتباط خود را با این گروه سنی حفظ کنند تا بتوانند آثار باکیفیتی را وارد بازار کرده و به دنبال این اتفاق، استقبال خوبی از کتاب‌هایشان صورت می‌گیرد. این گفت‌وگو و تعامل نویسندگان با مخاطبان کودک و نوجوان، یکی از زمینه‌های ترویج مطالعه به حساب می‌آید. این درحالی است که تعدادی دیگر از نویسندگان در دوران کودکی خودشان جا مانده‌اند و روزگار گذشته را به تصویر می‌کشند. ما گاهی در میان این دسته از آثار، با مصادیقی مواجه می‌شویم که برای فرزند این زمانه نا‌آشناست و در جهان اطرافش عینیت ندارد. البته این موضوع به این معنا نیست که باید صرفا خوراک روز را برای مخاطبان عرضه کنیم، بلکه منظور این است که نویسندگان باید با بافت و زبان ذهنی کودکان و نوجوانان آشنا باشند.
مسئله تبلیغات جذاب کتاب
اما کتاب به‌مثابه کالا نیازمند بستر است، بستری که بیشتر به وسیله خانواده‌ها و مدارس شکل می‌گیرد. مسیر شکل‌گیری برخی از عادت‌ها در محیط مدارس و خانواده آغاز و به مرور زمان نهادینه می‌شود. وقتی در مدارس، راهنمایی درستی برای انتخاب کتاب صورت نمی‌گیرد، طبیعتا مخاطب کودک و نوجوان به شناخت و درک صحیحی از مطالعه نمی‌رسد. اکنون نقش و وظیفه کتابداران در مدارس ما مسئله‌ای فراتر از نگهداری کتاب نیست؛ بدون اینکه با اصول ترویج کتابخوانی آشنا باشند و در شکل‌گیری ذائقه کتابخوانی دانش‌آموزان عنصری موثر واقع شوند.
شاید تعداد اندکی از کتابداران در مدارس ما حضور داشته باشند که به دلیل علایق و دغدغه‌های شخصی دراین زمینه، مهارتی را کسب کرده باشند، اما به‌هرحال بخش قبل‌توجهی از کم‌اقبالی کودکان و نوجوانان به مطالعه به کمرنگ بودن فعالیت مروجان کتابخوانی و کتابداران در مدارس برمی‌گردد. در شرایط کنونی، ترویج کتابخوانی به یک مسئله مردم‌نهاد تبدیل شده، درحالی‌که آموزش و پرورش بهترین ظرفیت را برای تشویق کودکان و نوجوان به مطالعه و کتابخوانی دارد.
یکی از دیگر از موضوعات مرتبط به تشویق کودکان و نوجوانان به مطالعه، عملکرد ناشران است؛ اینکه عموما چگونه و در چه فضایی به معرفی کتاب‌ها می‌پردازند. به اعتقاد نلی محجوب، برخی از ناشران به‌عنوان تأمین‌کننده این خوراک فرهنگی در جریان معرفی آثار عملکرد مطلوبی ندارند. هر کالایی به تبلیغات نیاز دارد. زمانی که واحد بازرگانی و تبلیغات یک نشر، به‌روز نباشد، فروش خوبی هم نخواهد داشت. گاهی کم‌اقبالی به کتاب، به‌خاطر آن دسته از ناشرانی است که در جریان معرفی آثار آنگونه که باید عمل نمی‌کنند. در شرایطی که بستر تبلیغات ناشران فراهم نباشد، تبلیغ صرفا به وسیله خود مخاطبان و به‌صورت دهان به دهان صورت می‌گیرد.
با توجه به رفتاری که ما از عموم کودکان و نوجوانان در مواجهه با کتاب شاهد هستیم، به‌نظر می‌رسد که این یار مهربان از نگاه آنها چندان جذاب و سرگرم‌کننده نیست و از دید آنها هیچ یاری مهربان‌تر از موبایل و دنیای بازی‌ها نیست و این بیگانگی کودکان و نوجوانان با کتاب بیش از هرچیزی حاصل غفلت در بستر‌سازی درست است. در حال حاضر مشکل اساسی، تبیین عادت مطالعه در کودکان و نوجوانان است. بسترهای مورد نیاز با نقص‌هایی روبه‌رو است؛ نشریه‌ها و مجله‌هایی که رنگ باخته‌اند، آموزش و پرورشی که عملکرد مثبتی ندارد و ناشرانی که تبلیغات خوبی ندارند.
و محکوم آخر، فضای مجازی و موبایل
فضای مجازی هم می تواند برای کتابخوانی جوانان مضر باشد و هم می تواند به ترویج کتاب کمک کند. متاسفانه این روزها بسیاری از افراد بیش از اینکه وقت خود را صرف ورق زدن کتاب کنند، صرف بالا و پایین کردن صفحه موبایلشان می کنند. اما از طرف دیگر، شاهد معرفی خوب و حرفه ای کتاب‌ها در صفحات مجازی و شبکه های اجتماعی نیز هستیم.
از طریق سایت های ترویج دهنده کتاب و کتابخوانی می توانیم با کتاب های خوب آشنا و مشتاق خواندن آنها شویم. استفاده از فضای مجازی در دوران شیوع بیماری کرونا، بسیار به ترویج فرهنگ مطالعه کمک کرده است.