«مستند فرهنگ» جزو برنامه‌های مستند‌محور این‌روزهای رادیو فرهنگ است که از شنبه تا چهارشنبه ساعت ۱۴:۳۰ بیشتر به شخصیت‌ها و چهره‌های فرهنگی می‌پردازد. موضوع «مستند فرهنگ» ۲ آبان درباره موزه دکتر حسابی بود. سمیه نجفی، گزارشگر برنامه با حضور در موزه دکتر حسابی علاوه‌بر گفتوگو با مانا هلال‌زاده، مدیر بخش فرهنگی بنیاد علمی - فرهنگی دکتر حسابی به تشریح دیگر ابعاد این شخصیت فرهنگی پرداخت.
مانا هلال‌زاده به کمدهای قدیمی این موزه اشاره کرد و درباره فعالیت دکتر حسابی گفت: تمام این فیش‌ها فیش‌های دست‌نویس دکتر هستند. ایشان در حدود سال‌های ۱۳۰۴ و ۱۳۰۵ وارد ایران شدند و به برابرسازی [معادل‌سازی] لغات دست زدند. در هنگام ورود به ایران دکتر حسابی متوجه شدند که چقدر کلمات خارجی وارد زبان فارسی شده است و ایشان در همان سال‌ها به فکر معادل‌سازی واژگان خارجی بود. در نهایت هزاران هزار واژه ساخته شد که ویژگی اصلی‌شان فارسی اصیل است.
فاطمه محمدیان‌فر، یکی از تهیه‌کنندگان «مستند فرهنگ» درباره تولید این برنامه و برنامه‌هایی که با محوریت مستندگونه ساخته می‌شوند، گفت: برنامه «مستند فرهنگ» یکی از کارهای نو و خلاقی بود که شبکه رادیو فرهنگ انجام داد و جزو اولین‌ها برای استفاده از قالب مستند رادیویی بودیم.
محمدیان‌فر ادامه داد: مستند فرهنگ از گروهی از تهیه‌کنندگان تشکیل شده که هر روز یک تهیه‌کننده این برنامه را تهيه می‌کند و بنده دو روز در هفته تهيه و تولید این برنامه را بر عهده دارم. انواع قالب‌های مستند را هم در تولید این برنامه مد نظر قرار دادیم که شامل مستند پرتره یا شخصیت‌نگاری، مستند گزارشی، مستند روایی، مستند بازسازی و ... است. یکی از ویژگی‌های مهم و قابل توجه در مستند پژوهش‌محور بودن آن است.
این تهیه‌کننده توضیح داد: همانطور که از اسم مستند مشخص است، ما در مستند رادیویی مواردی را بیان می‌کنیم که باید تمام ابعاد آن مستند باشند. این سندیت می‌تواند با گفتار فرد، نزدیکان، دوستان و ... باشد. به مستند می‌توان از هر زاویه دیدی پرداخت. اینکه شما از چه زاویه دیدی به موضوع نگاه کنید، می‌تواند مستند را متفاوت کند.
وی با بیان اینکه از آنجایی که مستند رادیویی یک‌گونه جدید در رادیو است و خیلی جای کار دارد، افزود: خیلی‌ها مستند رادیویی را با برنامه ترکیبی اشتباه می‌گیرند. اما ویژگی بارزی که این دو ساختار را از هم متمایز می‌کند، مستند بودن است. یعنی در برنامه ترکیبی چندین آیتم و کلام گوینده به کار برده می‌شود و یک‌سری آیتم‌ها و بخش‌های مختلف کنار هم قرار می‌گیرند. مانند مجله که با ورق زدن آن به بخش‌های مختلف می‌رسیم، اما مستند کاملا بر اساس واقعیت و استناد به موارد موجود پیش می‌رود.
محمدیان‌فر با اشاره به جایزه‌ای که برای مستند شهید نادر مهدوی در اولین جشنواره ملی مستند رادیویی پژواک کسب کرد، خاطرنشان کرد: موضوع مستند من درباره شهید نادر مهدوی بود. در مستند هم فقط در یک یا دو جا از صدای این شهید استفاده کردم. گوینده هم فقط بخش‌هایی را روایت کرد که فکت از آن وجود نداشت. یعنی سعی کرد صحنه را به تصویر بکشد و تصویر را به ذهن مخاطب منتقل کند. اینکه در خلیج فارس چه اتفاقی افتاد، مین‌ها در دست شهید نادر مهدوی و هم‌رزمانش حمل می‌شد و موارد دیگر... البته در این مستند صداهای هم‌رزمان شهید و موارد مستند دیگری هم داشتم که ماجرا و افتخار آفرینی این جوان ۲۴ ساله بوشهری و هم رزمانش را روایت کردند.
این تهیه‌کننده با بیان اینکه در مستند چیدمان اطلاعات و شیوه روایت کردن مهم است، افزود: اینکه شما چطور مستندات را کنار هم قرار دهید و چگونه از مواردی که دارید استفاده کنید، زاویه دید را تغییر می‌دهد. بنابراین پژوهش و تسلط به موضوع در وهله اول و بعد سناریوی خوب و زاویه دید متفاوت داشتن بسیار مهم هستند.
وی در پاسخ به این سوال که گاهی ممکن است در مستند شخصیت‌نگاری صدای فرد یا نزدیکان آن را نداشته باشیم، آیا می‌توانیم از قالب بازسازی استفاده کنیم و صدای گوینده را به کار ببریم، توضیح داد: بله، می‌توان آن صحنه را باتوجه به گفتار گوینده و اطلاعات موجود بازسازی کرد. اما این کار مستند را سخت‌تر می‌کند. به نظر بنده در مستند لازم نیست حتما گوینده صدای خاصی داشته باشد، اتفاقاً باید صدای عام پسندی داشته باشد. البته زیبایی صدا می‌تواند کمک‌کننده باشد، اما مهم‌تر این است که لحن، تکیه بر شدت صدا و انتقال مفهوم را درست انجام دهد.
محمدیان‌فر در پاسخ به این سوال که آیا هر شبکه رادیویی یک نوع قالب مستند را به‌کار می‌برد، گفت: تا آنجایی که اطلاع دارم، شبکه های مختلف رادیویی تلاش می‌کنند از قالب‌های مختلف مستند استفاده کنند. مثلاً رادیو صبا مستند گزارشی دارد. در سال‌های اخیر تعداد مستندهای رادیویی بیشتر شده و دلیلش هم این است که مردم دوست دارند، واقعیت‌ها را بدانند و آنچه می‌شنوند بر اساس واقعیت باشد و همگام با ماجرا پیش بروند.
تهیه‌کننده «مستند فرهنگ» با بیان اینکه در مستند رادیویی استفاده از افکت (جلوه‌های صوتی) خیلی مهم است، ادامه داد: نکته مهم این است که از افکت‌ها چگونه و کجا استفاده کنیم. افکت‌ها خیلی به فضاسازی کمک می‌کنند. همیشه باید حواسمان باشد که گوش مخاطبمان خسته نشود و مفاهیم و محتوای برنامه درست انتقال داده شود تا بهتر شنیده شود.
مصاحبه از نفیسه خلیلی