کاهش بارش برف و باران و تداوم خشکسالی بیش از یک دهه است که کشور و از جمله منطقه گرم و خشک خراسان رضوی را دربرگرفته است که روز به روز بر شدت و پیامد‌های تخریبگر آن افزوده می‌شود.
این وضعیت تا آنجا پیش رفته که اکنون نه تنها تامین آب مورد نیاز برای خراسان رضوی دشوار شده، بلکه نشست زمین یا پدیده فرونشست روز به روز عمق بیشتری پیدا می‌کند و اگر فکری برای این پدیده نشود، به زودی زمین دهان بازکرده و همه چیز را خواهد بلعید که این شرایط عواقب بسیار ناخوشایندی را برای ساکنان منطقه رقم خواهد زد.
فرونشست، فروریزش یا نشست سطح زمین است که می‌تواند علت‌های متفاوتی داشته باشد، اما علت اصلی به وجود آمدن این شکاف‌های عمیق در دشت‌های استان، چیزی جز مصرف بی رویه آب‌های زیرزمینی و عدم مدیریت صحیح منابع آب نیست.
این شکاف‌ها زیرساخت‌های شهر‌ها را نشانه گرفته اند و تشدید آنها ممکن است اتفاقات ناخوشایند و جبران ناپذیری را برای استان، به ویژه کلانشهر مشهد در پی داشته باشد.
با توجه به خشکسالی‌های متوالی در یک دهه اخیر و برداشت بی رویه از سفره‌های آب زیرزمینی، پدیده فرونشست زمین در بسیاری از دشت‌های حاصلخیز خراسان رضوی اتفاق افتاده است و این برداشت‌های بی رویه سبب شده است که مشکلاتی مضاعف نیز بر بحران آب اضافه شود، به نحوی که امروزه خود به صورت مشکلات اساسی بروز کرده و نه تنها بحران آب را جدی‌تر کرده است بلکه پیامد‌های منفی دیگری را نیز در پی داشته است.
علیرضا طاهری مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی با اشاره به بحرانی بودن وضعیت منابع آبی گفت: در سال آبی سپری شده - مهر ۱۴۰۰ تا ابتدای مهر امسال - تنها ۲۲ درصد از حجم مخازن سد‌های استان آب داشته است که این میزان نسبت به مدت مشابه سال قبل از آن کاهش یافته است، چرا که در سال آبی پیش از آن ۳۰ درصد از حجم مخازن سد‌های خراسان رضوی آب داشته است.
او افزود: حجم آب ورودی به سد‌های استان از ابتدای امسال تاکنون ۵۸.۶ میلیون مترمکعب و از ابتدای سال آبی گذشته تاکنون نیز ۱۶۷.۲ میلیون متر مکعب بوده است، هم اینک حجم آب موجود پشت سد‌های خراسان رضوی ۳۵۰ میلیون مترمکعب است که این میزان در مدت مشابه سال آبی گذشته ۴۷۱ میلیون متر مکعب بود.
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی ادامه داد: میزان بارندگی در استان نیز در سال آبی گذشته ۱۴۶.۸ میلی‌متر بود، اما این رقم در سال آبی پیش از آن ۱۰۹.۲ میلی‌متر محاسبه شد که نسبت به متوسط بارندگی استان در دوره بلندمدت ۲۱ درصد کاهش داشت.
طاهری بیان کرد: خراسان رضوی دارای ۳۲ سد در حال بهره‌برداری در نقاط مختلف استان شامل تربت‌حیدریه، قوچان، مشهد، خواف، درگز، سبزوار، ششمد، جغتای، جوین، تایباد، تربت‌جام، چناران، سرخس، نیشابور، کلات و فریمان است.
خشک شدن زمین‌های حاصلخیز، ایجاد شکست در ساختمان‌ها، پل‌ها، راه‌های ارتباطی و سایر سازه‌ها، ایجاد فروچاله‌ها و... از عواقب فرونشست دشت‌ها است، همان طور که آثار فرونشست در مسیر راه آهن مشهد – تهران حوالی نیشابور کاملا آشکار شده است.
سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی منطقه شمال شرق، از پاییز ۱۳۸۸ بررسی گسترده‌ای را در این زمینه در محدوده دشت‌های بحرانی به خصوص دشت‌های مشهد، نیشابور، خواف، کاشمر، بردسکن و جوین آغاز کرده است، اما این مطالعات طی یک سال اخیر تقریبا کند پیش رفته و اطلاعات این بخش چندان به‌روز نیست.
هادی شریفی معاون زمین شناسی اداره کل زمین شناسی و اکتشافات معدنی منطقه شمال شرق گفت: استان خراسان رضوی ۳۷ دشت حاصلخیز دارد که دارای منابع آبی و کشاورزی به شمار می‌رود، از این تعداد پدیده فرونشست در ۲۰ دشت با پوشش ۶۰ درصدی در استان مشاهده شده است.
او افزود: نتایج این فرونشستها، پدیدار شدن عوارض سطحی مانند شکاف‌های کیلومتری، غیرقابل کشت شدن اراضی، تغییر سطح توپوگرافی و آبگیر شدن آنها است.
معاون زمین شناسی اداره کل زمین شناسی و اکتشافات معدنی منطقه شمال شرق وضعیت دشت‌های مشهد، سبزوار، خواف، بردسکن، کاشمر و نیشابور را بحرانی دانست و ادامه داد: بیشترین عوارض سطحی ناشی از نشست در دشت‌های خواف و نیشابور دیده شده که شامل شکاف‌های کیلومتری با عمق یک تا سه متر و بازشدگی متوسط ۱۰ تا ۵۰ سامتی‌متری و فروچاله‌هایی با عمق یک تا ۲.۵ متری است.
شریفی بیان کرد: آسیب ناشی از این نشست‌ها در محور‌های پرتردد، خطوط ریلی، خط انتقال گاز، برق و یا مخابرات نمود پیدا می‌کند که این یک دغدغه جدی است.
طاهری مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی، سد دوستی به عنوان بزرگترین سد استان، به صورت مشترک و با سهم مساوی بین ایران و کشور ترکمنستان در حال بهره برداری است که ورودی آب به این سد به شدت کاهش یافته و ذخایر این سد به مرحله بحرانی رسیده است.
او افزود: تنها ۱۹ درصد از حجم ذخیره سد دوستی در این استان آب دارد و موجودی آب این سد ٢٢٩.٢ میلیون متر مکعب است، سد دوستی مهمترین منبع تامین آب مشهد است، اما به دلیل برخی مشکلات، تامین آب از این منبع به کمترین میزان رسیده است و باید برنامه ریزی لازم در خصوص تامین آب مشهد و جایگزینی برای این منبع آبی صورت گیرد.
دشت مشهد، به عنوان مهمترین دشت استان، به لحاظ وجود زیرساخت‌های فراوان و تامین آب شرب این کلانشهر به شمار می‌رود که به گفته معاون زمین شناسی اداره کل زمین شناسی و اکتشافات معدنی منطقه شمال شرق، بیشترین نرخ نشست مربوط به غرب دشت مشهد و بین ۱۵ تا ۱۷ سانتیمتر در سال است.
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی ادامه داد: بزرگترین خسارت نشست دشت‌ها که شاید به چشم نیاید، از بین رفتن سفره‌های آب زیرزمینی است که روز به روز با نشست بیشتر زمین و از بین رفتن تخلخل مفید ذرات خاک، ظرفیت ذخیره‌سازی آب در آنها رو به کاهش است.
نگرانی‌ها از پدیده فرونشست در دشت مشهد تا آنجا جدی است که بعضا گفته می‌شود این شکاف‌های سطحی تا حرم مطهر رضوی نیز پیش رفته و در آینده نزدیک به این بخش آسیب وارد خواهد کرد.
محمدعلی انواری مدیر نقشه و اطلاعات مکانی سازمان مدیریت و برنامه ریزی خراسان رضوی در پاسخ به ادعا‌هایی مبنی بر اینکه فرونشست زمین به حرم مطهر نزدیک شده است، گفت: پدیده فرونشست هنوز به حرم مطهر رضوی نرسیده است و هیچ مشاهده عینی در این زمینه وجود ندارد.
او افزود: پدیده فرونشست برای نخستین بار در سال ۱۳۷۸ در منطقه قاسم آباد مشهد مشاهده شد که از آن زمان موضوع به صورت جدی مورد پیگیری قرار گرفت.
مدیر نقشه و اطلاعات مکانی سازمان مدیریت و برنامه ریزی خراسان رضوی ادامه داد: هم اینک دشت مشهد و دشت نیشابور در معرض فرونشست قرار گرفته اند که این پدیده در منطقه شمال شرق مشهد، محدوده بلوار شاهنامه تا نزدیکی گلمکان وجود دارد، نیروگاه گازی فردوسی و نیروگاه دیزلی مشهد نیز در معرض فرونشست قرار گرفته اند.
انواری بیان کرد: بیمارستان طالقانی تا منطقه پلیس راه و امتداد جاده چناران – قوچان در معرض فرونشست هستند که دلیل اصلی این فرونشستها برداشت ناصحیح از آب‌های زیرزمینی دشت مشهد است.
او تصریح کرد: مرکز این فرونشست در نزدیکی ایستگاه تقویت فشار ناحیه ۴ خط انتقال گاز (فاز شهید باقری) واقع در شرق بلوار شاهنامه است که این موضوع شرکت گاز را نیز هوشیار کرده است، اما اطمینان داده اند که مراقب تاسیسات گازی هستند.
مدیر نقشه و اطلاعات مکانی سازمان مدیریت و برنامه ریزی خراسان رضوی تاکید کرد: فرونشست فقط به لوله‌های گاز ختم نمی‌شود، بلکه باعث ایجاد ترک‌های بزرگ در زمین شده که این موضوع در مسیر راه آهن مشهد – نیشابور اتفاق افتاده و فرونشست به این بخش نیز رسیده است.
انواری اظهار کرد: فرونشست عواقب زیادی دارد و باعث ایجاد ترک‌های بزرگ در زمین می‌شود که دیگر قابل آبیاری یا کشاورزی نیست، فروچاله‌های عمیقی نیز ایجاد می‌کند به گونه‌ای که می‌توان گفت هر تاسیساتی که در دشت مشهد قرار دارد در معرض آسیب بر اثر این فرونشستها قرار دارد.
او با بیان اینکه ایستگاه‌های دائمی جی. پی. اس توسط سازمان نقشه برداری کشور در پهنه خراسان رضوی گسترده و نصب شده است، افزود: این ایستگاه‌ها به طور دائم اطلاعات مربوط به فرونشستها را ذخیره می‌کند و در پایان هر شبانه روز این اطلاعات به سایت منتقل و پردازش می‌شود، نتیجه این پردازش‌ها در قالب نموداری با عنوان "نمودار سری زمانی موقعیت" جمع بندی می‌شود.
مدیر نقشه و اطلاعات مکانی سازمان مدیریت و برنامه ریزی خراسان رضوی ادامه داد: سازمان نقشه برداری و سایر سازمان‌های متولی، فرونشستها را تنها از طریق ایستگاه‌های جی. پی. اس برآورد نمی‌کنند، بلکه مجموعه‌ای از پردازش‌های ماهواره‌ای نیز دریافت می‌کنند.
انواری بیان کرد: در مجموع پدیده فرونشست در استان و به خصوص مشهد جدی است، اما هنوز به حرم مطهر رضوی نرسیده است و ایستگاه دائمی جی. پی. اس در اطراف حرم مستقر شده و از این طریق فرونشست این منطقه به همین روش به طور مستمر پایش می‌شود.
در هر صورت مطالعه فرونشستها و اندازه گیری عمق پیشروی آنها، نیازمند تخصیص اعتبار از سوی مراجع مورد نظر است، اما گویا وضعیت تخصیص اعتبارات در این زمینه چندان مطلوب نیست.
شریفی معاون اداره کل زمین شناسی و اکتشافات معدنی شمال شرق به کُند پیش رفتن مطالعات مربوط به فرونشستها اشاره کرد و گفت: اداره زمین شناسی در سایر مخاطرات مثل زلزله، زمین لغزش و حتی نشست گزارش‌هایی دریافت کرده، اما موارد دریافتی در یکسال گذشته معدود بوده است.
او افزود: وقتی اعتباری نیست، انجام مطالعات هم عملی نیست، ضمن اینکه بخش مدیریت بحران تا به حال یک ریال هزینه برای انجام مطالعات پیش بینی و پیشگیری از فرونشست به این اداره کل اختصاص نداده است.
معاون اداره کل زمین شناسی و اکتشافات معدنی شمال شرق ادامه داد: یک بخش از اعتبارات مدیریت بحران استان، ملی و بخش دیگر استانی است، اعتبارات بخش ملی که از محل سازمان مدیریت بحران تامین می‌شود به حوزه مخاطرات اختصاص می‌یابد و در این حوزه، زلزله در اولویت است.
شریفی بیان کرد: سازمان زمین شناسی بیشتر اعتبارات استانی خود را به بخش اکتشافات اختصاص می‌دهد، اما اعتبارات ستاد مدیریت بحران در استان بیشتر به بخش حوادث اختصاص می‌یابد تا اینکه در حوزه پیشگیری و مطالعه و پیش بینی اختصاص پیدا کند.
او تصریح کرد:بندی از اعتبارات ستاد مدیریت بحران استان مربوط به پیشگیری و پیش بینی است، اما همه این اعتبار برای بخش مقابله هزینه می‌شود به این معنا که اعتبارات پس از رخ دادن اتفاقات هزینه می‌شود و می‌توان گفت که برای مطالعه ارزش چندانی قائل نیستند.
منبع: ایرنا