ناگفته‌های جدید سیلک هشت هزار ساله

نزدیک به ۹۰ سال پیش بود که در پی جاری شدن سیل در زمین‌های کشاورزی کاشان، بقایای تمدنی کشف شد که کاوش‌های باستان شناسی و بررسی ابزارآلات و سفالینه‌هایی متفاوت از ابزار‌های کنونی تایید کرد حدود هشت هزار سال قدمت دارد و از دوران روستانشینی تا دوران ماد میزبان مردمان باستان بوده است.

تپه‌های سیَلْک کاشان یکی از محوطه‌های باستانی مهم فلات مرکزی و ویرانه کهن‌ترین زیگورات باستانی ایران است که نخستین تمدن شهرنشینی در آن شکل گرفته. به گفته کارشناسان میراث فرهنگی، سیلک، از معیار‌های ثبت در فهرست میراث جهانی سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) نیز برخوردار است.

این محوطه شامل تپه شمالی (سیلک کوچک)، به مساحت نزدیک به پنج هکتار، تپه جنوبی (سیلک بزرگ)، به مساحت نزدیک هشت هکتار و ۲ گورستان موسوم به گورستان الف و ب است. این تپه‌ها به ترتیب از قدیم به آثار دوران مختلف تمدن بشری شامل عصر نوسنگی، عصر مس و سنگ، دوران شهرنشینی، عصر مفرغ و آهن و دوره ماد را به نمایش می‌گذارند.

مهمترین آثار تمدنی شناخته شده در سیلک شامل نخستین روستا‌ها و خانه‌های ساخته شده به دست بشر، نخستین جانوران و گیاهان اهلی، نخستین کوره‌های پخت سفال و ذوب فلز و نخستین آثار خط و نوشتار است. این محوطه در سال‌های ۱۳۱۲، ۱۳۱۳ و ۱۳۱۶ خورشیدی، نخستین بار با حضور هیئت باستان‌شناسی فرانسوی به سرپرستی رومن گیرشمن مورد کاوش قرار گرفت.

همچنین در سال‌های ۱۳۸۰ تا ۱۳۸۵ هیئت باستان‌شناسی ایرانی به سرپرستی صادق ملک شهمیرزادی باردیگر سیلک را کاوش و یافته‌های قبلی را بازنگری کرد که نتایج این پژوهش‌ها در چندین جلد کتاب به چاپ رسید. مرحله سوم طرح بازنگری سیلک توسط گروه باستان‌شناسی دانشگاه کاشان به سرپرستی جبرائیل نوکنده و جواد حسین زاده برای کشف یافته‌های جدید معماری و داده نگاری در تپه‌های سیلک از شهریور امسال آغاز شد.

کشف بقایای معماری مسکونی مربوط به هزاره چهارم پیش از میلاد

جبرئیل نوکنده، رئیس موزه ملی ایران هدف از اجرای فصل جدید کاوش و طرح بازنگری را روشن سازی و آگاهی از بقایای معماری مسکونی هزاره چهارم پیش از میلاد عنوان کرد و گفت: در این فصل کاوش به یافته‌های جدیدی از جمله شواهدی از فن مدیریت و نظام اداری تپه سیلک و داده‌های جدید دیگری دست یافتیم.

به گفته او، این فصل کاوش به مدت پنج سال با همکاری دانشگاه کاشان ادامه می‌یابد. رئیس موزه ملی ایران با قدردانی از همکاری و تلاش‌های استادان و دانشجویان رشته باستان شناسی دانشگاه کاشان افزود: بیش از ۹۵ درصد کادر مستقر این فصل کاوش از استادان و دانشجویان دانشگاه کاشان و افراد با انگیزه‌ای هستند که تراز علمی بسیار بالایی دارند.

نوکنده گفت: کادر کاوش گروهی با تجربه هستند که بیش از ۲۰ سال است در حوزه باستان شناسی با آن‌ها کار می‌کنم و افرادی بسیار با تجربه و پرسش محور هستند.

سازگاری اهالی سیلک با محیط زلزله خیز زندگی خود

جواد حسین زاده ساداتی استاد گروه باستان­‌شناسی دانشگاه کاشان و مدیر پایگاه میراث فرهنگی سیلک از کشف یافته‌های جدید معماری در محدوده تاریخی تپه سیلک به همت گروه باستان شناسی دانشگاه کاشان خبر داد.

او با اشاره به اجرای مرحله سوم طرح بازنگری سیلک افزود: دوره سوم طرح با همکاری دانشگاه کاشان و موزه ملی ایران در محوطه باستانی سیلک از اول شهریور تا هفتم مهر اجرا شد.

مدیر پایگاه میراث فرهنگی سیلک، با بیان اینکه این منطقه به عنوان محدوده مسکونی سیلک، حدود ۲۰ سال پیش هم کاوش شده بود، اظهار کرد: در فصل جدید، کاوشگران توانستند به دو جنبه از حیات مردمان در این منطقه مربوط به پنج هزار و ۷۰۰ سال پیش از میلاد دست پیدا کنند.

به گفته حسین زاده ساداتی، یکی از جنبه‌های کاوش بحث معماری مردم این منطقه است که پژوهش‌ها و یافته‌های جدید، نشان داد مردم این منطقه به شدت در حوزه مواجهه و سازگار شدن با محیط زلزله خیز منطقه ایران فعال و در مورد مخاطرات طبیعی پویا و آگاه بودند.

او توضیح داد: در موضوع ویژگی‌های شاخص معماری و بحث استحکام بخشی حین و پس از زلزله، با معماری شاخص خشتی و فضایی روبرو هستیم.

شواهدی مبنی بر زیبایی شناسی مردمان سیلک

مدیر پایگاه میراث فرهنگی سیلک، کشف حدود ۵۰ اثر مهر را از دیگر یافته‌های این کاوش‌های پژوهشی عنوان و اضافه کرد: این یکی از کشفیات بزرگ باستان شناسی است که ما را از روابط اجتماعی جوامع هزاره چهارم پیش از میلاد آگاه می‌کند.

کشف خانه و مجموعه اتاقی متعلق به یک خانواده یا گروه خانوادگی برجسته در دوره خود از دیگر مواردی بود که حسین زاده ساداتی، در مورد آن سخن گفت و ادامه داد: با توجه به نتایج کاوش‌های طرح اولیه بازنگری سیلک توسط شادروان دکتر ملک شهمیرزادی که طی آن دخُمره‌های ذخیره بزرگ با تزیینات بسیار شاخص و برجسته در همین قسمت انباری مانند پیدا شد به نظر می‌رسد با یک مجموعه معماری متعلق به خانواده‌ای سرشناس در دوره خود مواجه هستیم.

او توجه به زیبایی شناسی را از ویژگی‌های دیگر مردم سیلک خواند و افزود: دیواری که با اندود اخرا کشف شده، توجه مردم شش تا هفت هزار سال قبل به زیبایی و اهمیت آن به خصوص در زندگی روزمره آن‌ها را نشان می‌دهد.

مدیر پایگاه میراث فرهنگی سیلک، همچنین به پیدا شدن ابزار سنگی و تعدادی آثار فلزکاری و حفره فلزکاری در کاوش‌های فصل جدید اشاره کرد و گفت: در فصل آینده کاوش‌ها می‌توان به ابعاد بیشتری از نظام اجتماعی مردم این منطقه دست یافت.

حسین زاده ساداتی یادآور شد: در مجموع به نظر می‌رسد پس از دو فصل کاوش یکی در دوره اول طرح بازنگری سیلک که ۲۰ سال پیش یعنی در سال ۸۲ و بار دیگر امسال سراغ این محدوده رفتیم با یک واحد مسکونی متعلق به خانواده‌ای سرشناس از چند هزار سال قبل از میلاد، مواجه هستیم.

تمدن کاشان، وامدار میراث باستانی سیلک

عباس کتابی رئیس دانشگاه کاشان ادامه داد: تپه‌های باستانی سیلک میراث غنی هنری، ادبی و فرهنگی کاشان است و فرهنگ و تمدن این شهر برگرفته از این میراث ارزشمند باستانی است.

او با اشاره به فعالیت پژوهشی گروه باستان شناسی دانشگاه کاشان در تپه‌های سیلک افزود: یافته‌های این گروه درباره معماری، صنعت و هنر بشر پنج هزار و ۷۰۰ سال قبل، قابلیت پژوهش‌های بیشتر را دارد.

رئیس دانشگاه کاشان، ادامه داد: یافته‌های این فصل کاوش در منطقه سیلک، توانایی، هنر و هوشمندی مردم منطقه در سازگاری با وقایع طبیعی از جمله زلزله و ساخت و ساز متناسب با این مخاطرات، را تایید می‌کند و باید گفت این موارد از نقاط قوت فرهنگ سیلک است.

کتابی، یکی از اقدامات دانشگاه کاشان را ایجاد رشته باستان شناسی در مقطع کارشناسی و ارشد بیان کرد و افزود: سیلک آنقدر اهمیت دارد که دانشگاه کاشان برای فعالیت پژوهشی درباره آن حتی مقطه دکتری باستان شناسی را راه اندازی کند.

نخستین تجربه شهرنشینی بشری در سیلک

عباس اعتماد فینی مرمتگر پیشکسوت یافته‌های باستان شناسی سیلک، با یادآوری اینکه این منطقه، نخستین خاستگاه تمدن بشری است، گفت: بیش از هشت هزار سال پیش، مردمانی در سیلک، نخستین شهر به تعریف امروزی را تاسیس کردند و در زمانی که بشر در مناطق مختلف دنیا در طبیعت و در دل کوه‌ها سکونت داشت، آن‌ها پایه‌های تمدن بشریت را بنا نهادند.

او ادامه داد: نخستین گردهمایی انسان‌ها در یکجانشینی در تپه‌های سیلک رخ داد. این مرمتگر پیشکسوت یافته‌های باستان شناسی سیلک، اظهار کرد: باید توجه داشت که عنوان "کاشان سیلک" درست است نه "سیلک کاشان"، چون کاشان از سیلک است و پیوند بین تمدن سیلک و کاشان باید برقرار شود.

اعتماد اظهار امیدواری کرد: با پایان این فصل از کاوش توسط گروه باستان‌شناسی دانشگاه کاشان و کشف یافته‌های جدید و مهم روند ثبت جهانی سیلک بهتر و سریع‌تر طی شود.

تپه‌های باستانی سیلک ۲۴ شهریور سال ۱۳۱۰ خورشیدی به شماره ۳۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید و اکنون در فهرست نامزد‌های ثبت در میراث جهانی یونسکو قرار دارد.

گزارش از حرمت سادات متولی