ضرورت توجه و پیشگیری به موقع از ابتلا به پوکی استخوان

دکتر افشین استوار با اشاره به شعار امسال روز جهانی پوکی استخوان مبنی بر "برای سلامت استخوان خود قدم برداریم"، گفت: این شعاری دو بعدی است که از یک سو بر فعالیت فیزیکی و بدنی تاکید دارد و از سوی دیگر بر این امر تاکید دارد که باید در بخش پیش‌گیری، اصلاح سبک زندگی، تشخیص به موقع و تکمیل درمان برای پیش‌گیری از شکستگی ناشی از پوکی استخوان اقدام شود و در این زمینه گام برداریم.

وی افزود: پوکی استخوان بیماری خاموش است که از طریق سنجش تراکم استخوان قابل تشخیص است.

او در تعریف پوکی استخوان، توضیح داد: پوکی استخوان به معنای کاهش تدریجی تراکم معدنی استخوان به شکلی است که سبب پوکی و سپس شکستگی استخوانی شود. این روند به تدریج رخ می‌دهد و اغلب اوقات هیچ علامتی ندارد. تنها راه اینکه آگاه شویم که به پوکی استخوان مبتلا هستیم یا خیر؟ مراجعه به پزشک و انجام سنجش تراکم استخوان است.

وی درباره میزان سواد سلامت مردم در رابطه با بیماری‌های غیرواگیر از جمله پوکی استخوان، تصریح کرد: متاسفانه آگاهی مردم درباره پوکی استخوان حتی نسبت به سایر بیماری‌های غیرواگیر خیلی پایین‌تر است. یک علت مهم این اتفاق این است که پوکی استخوان بیماری خاموش است، زیرا هیچ علامتی ندارد و گاهی اوقات اولین علامت، شکستگی ناشی از پوکی استخوان است. از سوی دیگر پوکی استخوان به تدریج ایجاد می‌شود. زیرا حداکثر توده استخوانی تا قبل از ۳۰ سالگی رخ می‌دهد بنابراین؛ زمینه ایجاد پوکی استخوان در کودکی و نوجوانی فراهم می‌شود یعنی اگر فردی در زمان کودکی و شیرخوارگی و پس از آن سبک زندگی نامناسب داشته باشد (عدم تغذیه مناسب عدم فعالیت فیزیکی کافی، مواجهه با دود دست اول یا دوم دخانیات و...) زمینه بروز پوکی استخوان برای او در بزرگسالی فراهم می‌شود.

وی ادامه داد: احتمال بروز پوکی استخوان در بزرگسالی خانم‌ها و در سنین یائسگی که هورمون جنسی زنانه کاهش می‌یابد و به دنبال آن محافظت این هورمون از روی استخوان برداشته می‌شود افزایش می‌یابد که به دنبال آن تراکم معدنی استخوان کاهش یافته و استخوان ترد، پوک و شکننده شده و مستعد شکستگی می‌شود.

رییس پژوهشگاه علوم غدد و متابولیسم دانشگاه علوم پزشکی تهران گفت: بیش از دو سوم خانم‌هایی که در معرض خطر پوکی استخوان و شکستگی هستند برای تشخیص پوکی استخوان مراجعه نمی‌کنند.

دکتر استوار با تاکید بر اینکه به علت خاموش بودن بیماری پوکی استخوان در زمینه پیش‌گیری به درستی عمل نمی‌شود، اظهار کرد: در مراحل و سنین بالاتر تشخیص به موقع بیماری یکی از چالش‌های ما است و یکی از مهم‌ترین شکاف‌هایی است که وجود دارد. خانم‌های بالای ۵۰ سال (بویژه پس از یائسگی) و مردان بالای ۶۰ سال باید برای اطمینان از سلامت استخوان خود به پزشک مراجعه کنند. مطالعاتی که ما انجام داده‌ایم نشان دهنده این است که حدود ۷۰ درصد (بیش از دو سوم) خانم‌هایی که در معرض خطر پوکی استخوان و شکستگی هستند برای تشخیص پوکی استخوان مراجعه نکردند و اقدامات تشخیصی برایشان انجام نشده است. این مطالعات به ما نشان داد در صورت انجام تشخیص به موقع در بانوان معمولا درمان به سرعت آغاز می‌شود، اما متاسفانه مشکل بزرگ‌تر ما پایبندی به تکمیل و ادامه درمان است.

درمان پوکی استخوان درمانی طولانی مدت است

وی با اشاره به اینکه درمان پوکی استخوان درمانی طولانی مدت است، تصریح کرد: فاز اولیه درمان حداقل ۳ و یا ۵ سال طول می‌کشد و مهم است که افراد بدانند باید درمان خود را کامل کنند تا نتیجه مناسب بگیرند. مطالعات ما نشان می‌دهد بیش از ۸۵ درصد خانم‌هایی که درمان را آغاز می‌کنند پیش از یک سالگی درمان خود را رها کرده و دوره درمانی را تکمیل نمی‌کنند و پایبندی به درمان وجود ندارد. در طول درمان پزشک معالج مرتبا اثر بخشی درمان را از طریق انجام سنجش تراکم استخوان پایش می‌کند و در صورتیکه درمان اثربخشی لازم را نداشته باشد اقدامات تکمیلی انجام می‌شود.

رییس پژوهشگاه علوم غدد و متابولیسم، تاکید کرد: اقدامات ما در قالب پویش سراسری پوکی استخوان در راستای آگاهی بخشی به مردم و افزایش حساسیت در آن‌ها است تا بدانند چگونه می‌توانند سلامت استخوان خود را حفظ کرده و از وقوع شکستگی جلوگیری کنند.

وی، وراثت را در ابتلا به بیماری پوکی استخوان بسیار موثر دانسته و بیان کرد: می‌توان گفت پوکی استخوان یک بیماری ژنتیکی است البته عوامل ژنتیکی شناخته شده تنها ۵ درصد خطر شکستگی را تعریف می‌کنند، ولی ما می‌دانیم که سابقه خانوادگی تاثیر بالایی دارد، اما شواهد علمی کافی وجود ندارد برای اینکه بگوییم وراثت از چه مسیری در ایجاد بیماری عمل می‌کند.

او درخصوص تاثیر مصرف شیر و لبنیات در جلوگیری از بروز پوکی استخوان، اظهار کرد: به طورکلی میزان دریافت پروتئین، کلسیم و ویتامین D برای داشتن یک استخوان سالم و قوی بسیار اهمیت دارد که ما یک استخوان قوی و سالم داشته باشیم.

وی گفت: یکی از منابع اصلی تامین پروتئین و کلسیم لبنیات و بخصوص شیر است از سوی دیگر تغذیه انحصاری با شیر مادر در دوره شیرخوارگی بسیار با اهمیت است و مطالعات مختلفی وجود دارد که نوزدانی که با شیر مادر تغذیه می‌شوند در بزرگسالی توده استخوانی بهتری داشته و کمتر به پوکی استخوان مبتلا می‌شوند.

دکتر استوار افزود: از طرفی برای پس از دوره شیرخوارگی شواهد متعددی وجود دارد که مصرف لبنیات و شیر می‌تواند میزان مورد نیاز کلسیم و پروتئین برای بدن را تامین کند و باعث پیش‌گیری از پوکی استخوان شود. از این رو برای داشتن استخوان قوی بر مصرف لبنیات و شیر تاکید داریم.

تاثیر مصرف لبنیات به ویژه شیر در افزایش تراکم استخوانی

وی تاکید کرد: آنچه مسلم است این است که گران شدن لبنیات و در دسترس نبودن شیر و مواد لبنی مصرف آن را در سال‌های اخیر به شدت کاهش داده است و این می‌تواند عاملی باشد که در آینده مشکل پوکی استخوان تشدید شود. موضوع مهم‌تر این است که در کشور ما جمعیت سالمندی به سرعت در حال افزایش است بنابراین؛ از آنجایی که پوکی استخوان مشکل دوره سالمندی است، تغذیه ناکافی در زمان جوانی و نوجوانی می‌تواند این مشکل سالمندی را تشدید کند.

او درباره تغذیه انحصاری با شیر مادر توضیح داد: سن توصیه شده برای تغذیه با شیر مادر تا دو سالگی است و بیشتر شدن این سن هم برای نوزاد ضرری ندارد و برای مادر هم خطر زیادی ندارد. تغذیه با شیر مادر به طور کلی برای مادر منافع زیادی دارد. شواهد زیادی وجود ندارد که تغذیه با شیر مادر در دراز مدت باعث کاهش تراکم استخوان می‌شود هرچند که در کوتاه مدت یک کاهش نسبی در تراکم معدنی استخوان وجود دارد، اما در بلند مدت در صورتی که مادر تغذیه مناسبی در دوره بارداری و شیردهی داشته باشد پوکی استخوان و خطر شکستگی برایش افزایش نمی‌یابد.

رییس پژوهشگاه علوم غدد و متابولیسم دانشگاه علوم پزشکی تهران گفت: می‌دانیم که دسترسی به شیر برای برخی افراد خیلی پایین است بنابراین جبران این مقدار به هر شکل از جمله در مدارس از طریق تغذیه رایگان می‌تواند بخشی از کمبود مصرف شیر را جبران کند. شیر یکی از منابع اصلی تامین پروتئین و کلسیم در دوران کودکی است.

تاثیر نور آفتاب بر تولید ویتامین دی در بدن

دکتر استوار ادامه داد: ماده موثر دیگر ویتامین D است که از طریق تغذیه و نور آفتاب به بدن افراد می‌رسد. میزان مواجهه با نور آفتاب در میزان ساخته شدن ویتامین D موثر است؛ پوشاندن بدن، عدم مواجهه با نور آفتاب، آلودگی هوا و... می‌تواند میزان ساخته شدن ویتامین D توسط پوست را کاهش دهد بنابراین؛ این مقدار باید از طریق تغذیه جبران شود. نکته با اهمیت این است که در افرادی که کمبود ویتامین D ندارند، نیازی به مصرف مکمل‌های ویتامین برای جایگزین کردن میزان ویتامین D نداریم. در صورتی که فرد تغذیه مناسب داشته باشد، ویتامین D به اندازه کافی دریافت می‌کند، اما در افرادی که کمبود ویتامین D دارند این کمبود حتما باید از طریق مکمل جبران شود.

وی با اشاره به اینکه کمبود ویتامین D در کشور ما در میان افراد خیلی زیاد است، گفت: مطالعات مختلف نشان داده‌اند که بعضا تا ۸۰ درصد افراد دچار کمبود ویتامین D هستند.

رییس پژوهشگاه علوم غدد و متابولیسم درباره آمار ارقام موجود در زمینه پوکی استخوان در کشور، تصریح کرد: در جمعیت بالای ۶۰ سال کشور ما شیوع پوکی استخوان بیش از ۴۲ درصد است و دو سوم خانم‌های بالای ۶۰ سال پوکی استخوان دارند و زمانی که به سنین بالای ۷۵ سال می‌رسیم، شیوع پوکی استخوان به بالای ۸۰ درصد می‌رسد یعنی از هر ۵ خانم بالای ۷۵ سال، ۴ نفر پوکی استخوان دارند که همه این‌ها به عوامل خطر در سنین پایین‌تر برمی‌گردد و با کنترل این عوامل خطر می‌توان میزان شیوع را تا حد زیادی کاهش داد.

وی تاکید کرد: در خانم‌های بالای ۶۰ سال شیوع پوکی استخوان نزدیک ۶۲ درصد و در آقایان حدود ۲۴ درصد است و در کل در مجموع دو جنس شیوع پوکی استخوان در کشور حدود ۴۲ درصد است که آمار بالایی است. مهم‌ترین عارضه پوکی استخوان شکستگی است و ما از این موضوع می‌ترسیم. اساسا پوکی استخوان را درمان می‌کنیم که جلوی شکستگی را بگیریم، چون شکستگی مهم‌ترین عارضه پوکی استخوان است که باعث ناتوانی و مرگ می‌شود. مطالعات به ما نشان داده است که سالانه بیش از ۱۷۰ هزار مورد شکستگی ناشی از پوکی استخوان در کشور رخ می‌دهد.

وی با اشاره به اینکه شکستگی ناشی از پوکی استخوان در سه ناحیه بدن شیوع بیشتری دارد، اظهار کرد: شکستگی استخوانی در ناحیه مچ دست، مهره‌های ستون فقرات بویژه مهره‌های ناحیه کمری و لگن از شیوع بالایی بر خوردار است که شدیدترین میزان آن مربوط به شکستگی در استخوان لگن است.

وی افزود: متاسفانه بروز شکستگی لگن در کشور بالا است. به شکلی که میزان بروز سالانه در گروه سنی بالای ۵۰ سال در خانم‌ها حدود ۱۵۷ نفر در هر ۱۰۰ هزارنفر و در آقایان ۱۳۸ در هر ۱۰۰ هزار نفر است. این میزان بروز شکستگی لگن و مرگ و میر آن از همه سرطان‌های مختص زنان بیشتر است درحالی که خیلی از سرطان‌های خانم‌ها درمان پذیر است و یا به مدت طولانی‌تری شانس زنده ماندن دارند.

بار اقتصادی چشمگیر ناشی از بیماری پوکی استخوان

وی با اشاره به هزینه اقتصادی بالای شکستگی لگن ناشی از پوکی استخوان، گفت: مطالعات ما نشان داده است که حدود ۷ هزار میلیارد تومان هزینه‌ای است که سالانه به خاطر این موضوع به کشور تحمیل می‌شود و به دلیل اینکه جمعیت رو به سالمندی می‌رود، سال به سال این هزینه هم افزایش می‌یابد و به خانوار و کشور فشار وارد می‌کند.

دکتر استوار ادامه داد: حدود ۴۲۰۰ مرگ به علت شکستگی ناشی از پوکی استخوان در هر سال داریم، بنابراین؛ درصورتی که بتوان پوکی استخوان را به شکل موثر شناسایی و درمان کرد تا حد زیادی از بروز مرگ و میر به این علت جلوگیری می‌شود.

وی با تاکید بر اینکه بیماری‌های مختلف و مصرف دارو‌های مختلف می‌تواند سبب بروز پوکی استخوان شود، توضیح داد: به طور مشخص مصرف کورتون‌ها می‌تواند سبب بروز پوکی استخوان شود و متاسفانه مصرف کورتون در کشور ما به دلایل مختلف در حال افزایش است و به طور کلی مصرف بی‌رویه آن هم وجود دارد. برخی بیماری‌ها و درمان آن‌ها هم می‌تواند سبب بروز پوکی استخوان شود به عنوان مثال ابتلا به سرطان و مصرف دارو‌های شیمی درمانی، برخی بیماری‌های روماتیسمی و مصرف دارو‌های آن، ابتلا به سوء تغذیه شدید و... همه می‌تواند عاملی برای بروز پوکی استخوانی باشد که از آن تحت عنوان "پوکی استخوان ثانویه" یاد می‌شود که در سنین پایین‌تر رخ می‌دهد.

رئیس پژوهشگاه علوم غدد و متابولیسم درباره آثار کرونا بر بروز، شناسایی، تشخیص و درمان پوکی استخوان، گفت: پوکی استخوان به شدت تحت تاثیر کرونا بوده است و در زمان کرونا افزایش یافته است. کم‌تحرکی به دلیل ماندن درخانه، تغذیه نامناسب، مصرف بیش از حد سیگار و الکل به دلیل خانه‌نشینی و... که همگی از عوامل خطر پوکی استخوان هستند در زمان کرونا افزایش یافت و این درحالی بود که تحت تاثیر این همه‌گیری تشخیص پوکی استخوان و سنجش تراکم استخوانی کاهش یافت بنابراین؛ تشخیص به موقع کاهش یافت.

وی افزود: به دلیل کاهش خروج سالمندان از خانه در دوره کرونا میزان سقوط و افتادن در آن‌ها و به دنبال آن شکستگی استخوانی کاهش یافت، اما در کل پیش‌بینی می‌شود به دلایل ذکر شده در آینده و با فروکش کردن کرونا بیشتر شاهد افزایش مشکلات ناشی از پوکی استخوان باشیم.
وی درباره تاثیر وزن در بروز پوکی استخوان، اظهار کرد: تراکم استخوان تحت تاثیر وزن است یعنی هرچه وزن روی استخوان بیشتر باشد تراکم استخوان افزایش می‌یابد.

وی درباره پوشش بیمه‌ای تشخیص و درمان پوکی استخوان، بیان کرد: درمان موثر در کشور وجود دارد که تحت پوشش بیمه هستند، اما دارو‌های جدید که وارد یا تولید می‌شود ممکن است تحت پوشش بیمه نباشند که برای این دارو‌ها می‌توان یک به یک در شورای عالی بیمه رایزنی کرد.

استوار تاکید کرد: برای پوکی استخوان و شکستگی ناشی از آن تمرین‌های بازتوانی و توانبخشی موثر است. پژوهشگاه علوم غدد و متابولیسم سال گذشته راهنمای بالینی پیش‌گیری، درمان و بازتوانی و توانبخشی افراد مبتلا به پوکی استخوان را منتشر کرده است.

وی درخصوص برنامه FLS (کلینیک‌های پیش‌گیری از شکستگی‌های ثانویه) در زمینه پوکی استخوان، توضیح داد: یکی از شکاف‌های بزرگی که در ارائه خدمات وجود دارد این است که افرادی که دچار شکستگی استخوان می‌شوند در معرض خطر بسیار بالاتری برای شکستگی‌های بعدی هستند که از آن تحت عنوان شکستگی ثانویه یاد می‌شود.

وی ادامه داد: لازمه انجام این کار این است که در مراکز درمانی مستقر شویم و افرادی که برای شکستگی مراجعه می‌کنند را شناسایی کنیم و برای درمان و آموزش آن‌ها اقدام کنیم. این اقدامات را در قالب کلینیک‌های پیشگیری از شکستگی‌های ثانویه می‌شناسیم و خوشبختانه با همکاری وزارت بهداشت توانستیم دستورالعمل‌های این کلینیک‌ها را تدوین کنیم و به عنوان نمونه دو مرکز هم یکی در بیمارستان شفایحیائیان تهران و مرکزی دیگر در گرگان راه اندازی کنیم. مراکزی هم در ساری، قزوین، شیراز و کاشان هم درحال راه اندازی هستند.