شهرهای زیرزمینی همیشه جزو جذابیت‌های میراثی و گردشگری هر شهری است. استان همدان در این راستا پیشتاز بوده چون چند شهر زیرزمینی دارد که یکی از دیگری جذاب‌تر و دیدنی تر است. دستکندهایی که کشف هر کدامشان داستان دارد مانند شهر زیرزمینی ارزانفود، صالح‌آباد، خورزنه، قلعه جوغ (جوق)، وسمق، آبرومند و شهر زیرزمینی دهبونه.
این شهرهای زیرزمینی در واقع مخفیگاهی بوده اند برای زمانی که دشمن به شهری حمله می کرده است. مردم با توانایی‌هایی که داشته اند زیر خانه خود خانه‌ای دیگر می‌ساختند تا بتوانند در مواقع لزوم به آنجا پناه ببرند. در برخی از مواقع این شهرها در جای دیگری ایجاد شده اند تا کسی نتواند به آن دسترسی پیدا کند. کاوش در این شهرها موجب می‌شود تا بتوان آثار مختلفی را از دوره‌های تاریخی این شهرها به دست آورد.
بیشتربخوانید
ضمن اینکه زندگی در زیر زمین با فشارهای وارده بر آن و امکان ساخت و ساز و کندن زمین آن هم در دوره‌ای که وسایل و تکنولوژی امروز وجود نداشته برای هر گردشگری جذاب به نظر می‌رسد بنابراین کشف این شهرها و پس از آن بازگشایی آنها همیشه یکی از جذابیت‌های مناطق گردشگری بوده است.
از مهمترین این دستکندها می‌توان به مجموعه معماری و دستکندهای زیرزمینی ارزانفود در حدود ۳۰ کیلومتری جنوب شهر همدان و دو کیلومتری جنوب روستای ارزانفود اشاره کرد. شهر زیر زمینی بزرگ و زیبایی که هم اکنون گردشگران می‌توانند از ان بازدید کنند. این شهر در بستری از سنگ شیست به صورت دستکند ایجاد شده و در زیر پشته ای طبیعی در دامنه‌های کوه الوند قرار گرفته است و حدوداً بین ۴ الی ۶ هکتار وسعت دارد.
تاکنون چهار فصل برنامه پژوهشی در هفت کارگاه از مجموعه انجام شده که دستاوردهای بسیار ارزشمندی داشته است. آثار به دست آمده بیش از ۷۰ فضای کوچک و بزرگ را شامل می‌شود که در عمق‌های متغیر بین ۴ تا ۸ متری از سطح زمین قرار گرفته و تقریباً همگی به هم راه دارند. ارتباط فضاهای زیرزمینی با سطح تپه از طریق راه پله‌های متعدد تراشیده شده از سنگ بستر برقرار می‌شود.
وجود حلقه یا قلاب‌هایی با تعداد بسیار زیاد در بدنه و جداره دیوارها نشانگر بستن حیوانات و احشام، بستن و نگهداری لوازم و ظروف بزرگ، بستن و نگهداری مجرمین و زندانیان و کارگاه‌های صنایع دستی و یا یک مجموعه کارگاهی است.
با توجه به بررسی‌ها و مطالعات باستان شناسی صورت گرفته می‌توان چند مرحله استقرار و استفاده از مجموعه در نظر گرفت. اولین کاربری احتمالاً آئینی_ اعتقادی بوده است.
در مراحل بعد بر اساس شواهد موجود از فضاهای مجموعه برای مواقع اضطرار و به عنوان پناهگاه استفاده شده و این کاربری در تمام دوره اسلامی خصوصاً قرون میانی تا متاخر به طور متناوب تداوم داشته است. به دلیل حفظ ساختار و کالبد مجموعه به همان سیمای اولیه و خودداری از ایجاد تغییر و دخل و تصرف در مجموعه در طول دوره تاریخی و دوره‌های اسلامی روح و احساس اولیه در مواجهه با آثار کاملاً ملموس است و بیننده را به هزاره‌های تاریخی می‌برد.
مجموعه آثار معماری دستکند زیرزمینی سامن در شهر کوچکی به همین نام قرار دارد. سامن از توابع شهرستان ملایر بوده و با مرکز استان ۹۵ کیلومتر فاصله دارد. برای این شهر زیر زمینی پایگاهی نیز ایجاد شده و قرار بود تا توسط مسئولان وزارت میراث فرهنگی در هفته دولت بازگشایی شود اما این اتفاق نیفتاد ولی پس از سال‌ها امکان بازدید گردشگران و مردم شهر سامن از این شهر زیرزمینی فراهم شده است.
این مجموعه در سال ۱۳۸۴ به طور اتفاقی بر اثر اقدامات عمرانی (اجرای فیبر نوری توسط شرکت مخابرات) کشف شد. کاوش‌های باستان شناسی از سال ۱۳۸۶ آغاز شد و تاکنون شش فصل برنامه پژوهشی در این مجموعه انجام گرفته است.
مجموعه در بستری از سنگ گرانیت به صورت دستکند ایجاد شده و تماماً در زیر معابر_ منازل و ساختمان‌های اداری واقع است و حدوداً بین ۳ تا ۵ هکتار وسعت دارد. پژوهش‌های باستان شناسی شامل؛ شناسایی، پاکسازی، کاوش و پی گردی در هشت کارگاه در نقاط مختلف شهر و با فواصل متغیر از هم انجام شده که دستاوردهای بسیار ارزشمندی داشته است. تاکنون بیش از ۶۰ فضای کوچک و بزرگ که با راهروهای متعددی به هم ارتباط دارند شناسایی شده است.
فضاها در عمق‌های متغیر بین ۳ الی ۶ متری از سطح زمین قرار دارند. اتاق‌ها و فضاهای مجموعه در هر کارگاه با هم مرتبط بوده و از طریق یک راه پله تراشیده شده از سنگ بستر به بیرون راه دارند.
چندی پیش جمعی از فعالان گردشگری از این مجموعه دستکند که مسئولیت کاوش و سرپرستی آن به عهده خاکسار معاون گردشگری اداره کل میراث فرهنگی استان همدان است انجام گرفت.
یکی از ویژگی‌های این مجموعه، وجود تدفین‌ها و بقایای انسانی متعدد موجود در کف فضاها است. در کاوش‌های فصل دوم در سال ۱۳۸۷ بیش از یکصد اسکلت و بقایای استخوان‌های انسانی شناسایی شد که مطالعات انسان شناسی مورد نیاز بر روی بقایا در همان سال انجام گرفت و ویژگی‌های جنسیتی، سنین مرگ و تا حدودی مشخصه‌های نژادی و علل مرگ شناسایی گردید. تدفین در مجموعه احتمالاً به کاربری دور دوم مجموعه بر می‌گردد.
با توجه به بررسی‌ها و مطالعات باستان شناسی صورت گرفته می‌توان سه مرحله استقرار و استفاده را در مجموعه بیان نمود. اولین مرحله که به فلسفه ایجاد مجموعه بر می‌گردد بنا به شواهد موجود به نوعی کاربری آئینی- اعتقادی بر می‌گردد. در مرحله دوم که احتمالاً مربوط به دوره اشکانی است از مجموعه به عنوان گور دخمه استفاده شده است.
در مراحل بعد از مجموعه به عنوان پناهگاه برای مواقع اضطرار استفاده شده و این کاربری در تمام دوره‌های اسلامی از اوایل اسلام تا دوره قاجار به طور متناوب تداوم داشته است. البته استفاده از این فضا در دوره‌های اسلامی، جنبه گذرا و کوتاه مدت داشته و در طی این مدت هیچ گونه پاکسازی در این فضا به عنوان تجدید کاربری صورت نگرفته است.
قرار است این شهر زیرزمینی که پایگاهی برای آن نیز تشکیل شده به جاذبه‌های گردشگری شهرستان ملایر اضافه شود همچنین مدتهاست که گفته می‌شود درهای آن طی مراسمی به روی گردشگران باز خواهد شد.
غار قلعه جوق از آثار دوران پیش از اسلام از نقاط دیدنی فامنین و از جمله نادرترین آثار موجود در منطقه است که مشابهتی مثل آن در منطقه وجود ندارد.
فاصله این غار تا مرکز استان ۹۶ کیلومتر و در ۳۸ کیلومتری جنوب شرقی فامنین و در منتهی الیه جنوب غربی روستای قلعه جوق و به فاصله ۱۶۱۰ متری روستا قرار گرفته که قدمت آن به دوران ساسانی بر می‌گردد.
روستای قلعه جوق دارای طبیعت سرسبز و کوه‌های زیبا، دارای جاذبه گردشگری است. این روستا دارای بافت با ارزش و دارای برج و زاغه های قدیمی است. غار قلعه جوق یکی از غارهای مهم دستکند شده بشری است که دارای سه در ورودی نزدیک به هم که به فاصله تقریباً ۲۰ متر از سطح زمین بر دیوار صاف صخره حفر شده که تنها وسیله رسیدن به آن، نردبان است.
این غار بر قسمت دامنه کوه‌های روستای قلعه جوق ساخته شده است که داخل این غار ۱۵ اتاقک به ابعاد ۲ در ۲ متر احداث شده است.
برخی از افراد معتقدند که ابوعلی سینا در این غار دستکند مدتی زندانی شده است اما با توجه به اینکه چنین ایده‌ای در شهرهای دیگر و غارهای دیگر هم وجود دارد همچنان هیچکدام سند متقنی برای این گفته خود ندارند.
منبع: مهر
ایران باستان