به مناسبت سالروز رحلت حضرت محمد (ص) به سراغ موسیقی متن و تیتراژ فیلم سینمایی «الرساله» ساخته مصطفی عقاد کارگردان فقید سینما رفتیم که با موسیقی متن موریس ژار بدون تردید در ردیف مهم‌ترین و ماندگارترین آثار موسیقایی مرتبط با تیتراژها و ملودی‌هایی است که اکنون تبدیل به مولفه اصلی معرفی این اثر ماندگار در ذهن مخاطبان چه در ایران و چه در سایر کشورهای جهان شده است.
بیشتربخوانید
اساساً نگارش و نوشتن درباره معدود فیلم‌ها و آثار سینمایی که درباره پیامبران الهی طی ادوار مختلف تاریخ سینما پیش روی مخاطبان قرار گرفته، بدون تردید قرار گرفتن در چارچوبی است که پرداخت منتقدانه و کارشناسانه به آنها می‌تواند دربرگیرنده ابعاد گسترده‌ای در حوزه سینما باشد که قطعاً منتقدان و مدرسان و صاحب نظران این عرصه چه تا به امروز و چه در آینده درباره آن آثار زیادی را در قالب نقد و تحلیل به رشته تحریر در آورده‌اند. شرایطی که تجربه نگارش و انعکاس آن در حوزه‌های رسانه‌ای هم وجود داشته و این آثار سینمایی در ابعاد مختلفش همواره مورد توجه خبرنگاران و روزنانه نگارانی بوده که دغدغه نگارش و تحلیل در این حوزه را دارند.
یکی از همین آثار سینمایی که به اعتقاد نگارنده، هرگز از ذهن دیداری و شنیداری مخاطبان فراموش نمی‌شود، فیلم سینمایی «الرساله» به کارگردانی مصطفی عقاد محصول سال ۱۹۷۶ با آن دوبله فراموش نشدنی بهترین‌های این عرصه است که از هر ابعادی به آن نکاه کنیم نمی‌توانیم از جاذبه‌های داستانی و تصویری و موسیقایی و سایر ابعادش به راحتی چشم پوشی کنیم. اثری به غایت ارزشمند و موثر در ارتباط با جهان اسلام که در قالبی هنرمندانه به قدری مورد توجه مخاطبان قرار گرفت که بی گمان از آن می‌توان به عنوان یکی از ارزشمندترین و ماندگارترین پروژه‌های سینمایی دنیای سینما یاد کرد.
اثری که مخاطبان ایرانی آن را با «پیام» و «محمد رسول الله» می‌شناسند و در زمره آثاری است که در صدر پرتکرارترین و پرمخاطب ترین آثار روی آنتن پخش شده رسانه ملی قرار گرفته و همچنان نیز وقتی بعد از چمدصدمین بار جزو محبوب ترین آثار سینمایی مرتبط با شخصیت والای پیامبرگرامی اسلام است که مردم از تماشای آن لذت می‌برند.
فیلم «الرساله» روایت گر داستان زندگی حضرت محمد (ص) از چهل سالگی تا وفات ایشان را روایت می‌کند. اثری که از جمله وقایع اتفاق افتاده در زندگی گرانقدر پیامبر عظیم الشان اسلام از جمله بعثت، شهادت یاسر و سمیه، گرایش بلال حبشی به اسلام، جنگ بدر، جنگ احد، هجرت مسلمانان از مکه به مدینه، فتح مکه را به تصویر کشیده و در آن بخشی از زندگی شخصیت‌هایی چون حضرت حمزه، ابوطالب، زید بن حارثه، هند جگرخوار، ابوسفیان، سهل بن عمر، ابولهب و شخصیت‌های تاریخی دیگر در دوران صدر اسلام پیش روی مخاطبان قرار گرفته است.
آنتونی کوئین در نقش حمزه، ایرنه پاپاس در نقش هند، مایکل آن سارا در نقش ابوسفیان، جانی سکا در نقش بلال حبشی، مایکل فورست در نقش خالد، آندره مورل در نقش ابوطالب، گریک هاگون در نقش عمار، دیمین تامس در نقش زید، مارتین بنسون در نقش ابوجهل، رابرت براون در نقش عتبه، روزالی کراچلی در نقش سمیه، برونو بارنابی در نقش امیه، نویل جیسون در نقش جعفر، جان بنت در نقش عبدالله، دونالد برتون در نقش عمرو عاص، ارل کامرون در نقش نجاشی، نیکولاس آمر در نقش سهل، رونالد چنری در نقش مصعب، مایکل گادفری در نقش برا، ای ون سولون در نقش یاسر، وولف موریس در نقش ابولهب، رونالد لی هانت در نقش هراکلیوس، جرارد هلی در نقش شاعر سنان، حبیب عجیلی در نقش ابوحذیفه، پیتر مدرن در نقش مرد بی دست و پا، حسن الجندی در نقش خسرو پرویز، عبدالله العمرانی در نقش عکرمه، الین آیوز کامرون در نقش ام جمیل از جمله هنرمندانی بودند که در نسخه انگلیسی فیلم به عنوان بازیگر حضور داشتند.
البته مصطفی عقاد در یک اقدام جالب توجه دو نسخه از این فیلم را ساخت که نسخه زبان انگلیسی آن در کشورهای اروپایی و آمریکایی و نسخه عرب زبان اثر در کشورهای عرب زبان به نمایش در آمد. جالب‌تر اینکه بازیگران نسخه عرب زبان فیلم با نسخه انگلیسی اثر متفاوت بودند. شرایطی که قطعاً هر فیلمسازی دست به این کار سخت و دشوار نمی‌زند و حتماً دربرگیرنده ابعاد جالب توجهی است که می‌تواند در شرایط دیگر مورد توجه قرار گیرد.
اما همان گونه که پیش تر هم به آن اشاره شد، آنچه فیلم سینمایی «الرساله» را با تمام اما و اگرهایش نسبت به دیگر آثار سینمایی از این دست متمایز می‌کند، قطعاً موسیقی متن فیلم به آهنگسازی موریس ژار هنرمند فرانسوی است که شنوندگان ایرانی فیلم بدون هیچ شک و تردیدی حین مواجه با نام فیلم، یا شکل و شمایل غرور انگیز آنتونی کوئیین در نقش حمزه را در ذهن خود تداعی می‌کنند و یا این موسیقی متن و تیتراژ اثر است که تبدیل به یکی از شناسه‌های مهم فیلم محسوب می‌شود. یک اثر فوق ماندگار که انگار خودِ تاریخ است و بیانگر نهایت ارادت و احساسات مذهبی که ما ایرانیان می‌توانیم نسبت به پیامبر گرامی اسلام داشته باشیم. گویی موریس ژار کاری کرده که این موسیقی تا پایان دنیا برای ما تمامی نداشته باشد. موسیقی که طراوت و تازگی اش هیچ وقت از ذهن ما پاک نمی‌شود و نخواهد شد.
رعایت هدف مند و دارای چارچوب تم اصلی موسیقی در قالب استفاده از نشانه‌های موسیقی شرقی، ساختار ارکسترال توانمند، طراحی و خلاقیت مثال زدنی آهنگساز از آنچه در موسیقی فرا گرفته می‌تواند از مهم‌ترین مولفه‌های شاخص آهنگسازی فیلم «الرساله» باشد که موجب شد در کنار دیگر شاخصه‌های اثر، موریس ژار را نامزد دریافت جایزه اسکار موسیقی فیلم کند. البته که این آهنگساز فقید موسیقی فیلم خود به تنهایی برنده سه جایزه اسکار بهترین موسیقی متن شده که می‌تواند در نوع خود یک رکورد شکنی هم محسوب شود. کما اینکه ساخت موسیقی متن فیلم‌های ماندگار دیگری چون «لورنس عربستان – ۱۹۶۲»، «دکترژیواگو- ۱۹۶۵»، «گذرگاهی به هند – ۱۹۸۴» و «عمر مختار – ۱۹۸۱» خود به تنهایی گواهی برای توانمندی‌های آهنگسازی چون موریس ژار است که بدون تردید نام و آثارش در تاریخ سینمای جهان پاک نمی‌شود.
موریس ژار در ۱۳ سپتامبر ۱۹۲۴ در لیون فرانسه چشم به جهان گشود و از همان کودکی علاقه خود به موسیقی را نشان داد، به گونه‌ای که در ۲۸ سالگی اولین موسیقی متن فیلم خود را برای فیلم کوتاه «هتل معلولان» به کارگردانی ژرژ فرانجی ساخت. وی تا ۴۰ سالگی در فرانسه به کار موسیقی خود و همچنین رهبری ارکستر ادامه داد و سپس به آمریکا سفر کرد و در آنجا اقامت گزید. البته سفر ژار به آمریکا سبب شد تا به یکی از مشهورترین آهنگسازان هالیوود تبدیل شود. موسیقی متنی که ژار برای فیلم‌ها ساخت، به اندازه موفقیت و ماندگاری فیلم‌ها در تاریخ، ماندگار شد.
بر اساساً آنچه در نوشتارهای رسانه‌ای پیرامون برخی نکات فنی موسیقی فیلم «الرساله» منتشر شده، موریس ژار پارت نویسی موسیقی فیلم «محمد رسول الله (ص)» را بر اساس تلفیق مقام‌های «همایون» و «بیات اصفهانی» ایرانی که همان «حجاز» عربی است، نوشت و موسیقی را بر پایه همین دو مقام خلق کرد. مقام «حجاز» عربی شباهت زیادی به گام مینور هارمونیک دارد، گامی که در آن فاصله میان درجه هفتم و هشتم که به صورت طبیعی یک درجه است را نیم پرده بالا می بریم تا به نت سانسیبل (نیم پرده شدن فاصله درجات هفتم و هشتم) برسیم.
ژار چنان به موسیقی علاقه داشت که زمینه رشد و پرورش موسیقی را در دل پسرش، ژان میشل ژار بنیان گذاشت به طوری که در ساخت موسیقی فیلم «محمد رسول الله (ص)» با یکدیگر همکار شدند. وی با توجه به اینکه فردی غیر مسلمان بود اما به شدت تاثیرگذار صحنه‌های حساس فیلم را موسیقایی کرد، دلیل این هم سفر شش ماهه او به صحراهای لیبی برای گرفتن الهام از طبیعت بود. ژار برای دریافت کدهای طبیعی به صحرا رفت و ماه‌ها در آنجا به کنکاو موسیقایی طبیعی پرداخت و حاصل شش ماه ریاضت این پدر و پسر به خلق اثری مذهبی و ماندگار که در دل‌های میلیون‌ها مسلمان جهان جای دارد، منجر شد.
موریس ژار بدون تردید آهنگسازی تکرار نشدنی در تاریخ سینمای جهان است که به واسطه توانمندی‌های او در حوزه آهنگسازی و همچنین پژوهش‌های فراوانی که در حوزه‌های مختلف موسیقی ملل انجام می‌داد، از خود هنرمندی به جامعه موسیقی و سینما معرفی کرده بود که موسیقی اش سرشار از تفکر، خلاقیت و پژوهشی بود که به هیچ عنوان شنونده نمی‌تواند از موسیقی آثارش به راحتی عبور کند. او در یک ساختار قدرتمند سینمایی چون الرساله بود که ذهن خلاق خود در آهنگسازی را آنچنان در خدمت اثر گذاشت که حتی در بسیاری از موارد برای ذهن مخاطب ایرانی جلوتر از تصویر و سایر مولفه‌های ارزشمند فیلم جلوتر بود. موریس ژار یک مهندس تمام عیار برای موسیقی فیلم‌هایش بود که باعث شد در دوران حیاتش برای بیش از ۱۵۰ اثر سینمایی موسیقی بسازد.
این هنرمند پیشگام سرانجام در سن هشت و چهار سالگی بعد از مدت‌ها مبارزه با بیماری سرطان از دنیا رفت.
به هر ترتیب همان گونه که اشاره شد موسیقی متن و تیتراژ فیلم سینمایی «الرساله» قطعاً یکی از پیشروترین موسیقی فیلم‌های زمان خود بود که همچنان نیز می‌تواند به عنوان یک اثر مولف و آموزنده مورد توجه آهنگسازان علاقه مند این حوزه قرار گیرد. شرایطی که دربرگیرنده رعایت شاخصه‌ها و ابعادی از موسیقی است که بی تردید در مدت زمان کوتاه نمی‌تواند در یک آهنگساز تبلور پیدا کند. اینها مولفه‌هایی دشوار و به غایت پژوهشگرانه است که توانسته این چنین در تاریخ جای بماند.
منبع: مهر