در میز اقتصاد امروز آقایان احمد جمالی معاون اقتصادی دبیرخانه شورای مناطق آزاد، رضاخواه عضو کمیسیون برنامه و بودجه مجلس، سجاد کریمی کارشناس اقتصادی به بررسی الزامات توسعه مناطق آزاد جدید پرداختند و به سوالات زیر پاسخ دادند.
روند جذب سرمایه در مناطق آزاد چگونه بوده است؟
آقای احمد جمالی معاون اقتصادی دبیرخانه شورای مناطق آزاد: طی سه دهه گذشته تمام مناطق آزاد یکباره راه اندازی نشدند، بلکه مناطق آزاد طی این سه دهه بوده است. نکته دوم تحلیل نباید نقطه ای باشد، باید روندی باشد و طی سه دهه گذشته از ۲۰۰۷ تا ۲۰۰۹، ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۷ و ۲۰۱۹ تا اوایل ۲۰۲۲ روند جذب سرمایه در دنیا کاهشی بوده است. امسال اولین سال افزایش جذب سرمایه است.
آیا متناسب با روند جهانی در مناطق آزاد پیش رفتیم یا خیر؟
آقای مجتبی رضا خواه عضو کمیسیون برنامه و بودجه مجلس: از ابتدا که مناطق آزاد ایجاد شد، هدف این بود که بواسطه توسعه صادرات ارتقا یابد اما آنچه در مناطق آزاد ارتقا پیدا کرد، کانالی برای قاچاق و سوداگری است، درحالیکه توسعه صادرات هدف ایجاد مناطق آزاد است که محلی برای ورود سرمایه گذاران خارجی است.
هر منطقه آزاد که خواست که ایجاد شود بواسطه رانت هایی که ایجاد شد زمین ها را خریداری و پس از سوداگری فروختند و محلی برای واردات خودرو بود.
آیا صادرات کشور افزایش یافته است؟
رضاخواه: اختیاراتی که به مناطق آزاد دادیم همچون معافیت های مالیاتی منجر به سوء استفاده شد. به عنوان مثال یک واحد اداری ۳۰۰ شرکت معرفی کردند که از معافیت مالیاتی استفاده کنند، درحالیکه اگر معافیت مالیاتی نبود، تولیدکننده در جای دیگر تولید و صادرات می کرد.
اگر میزان صادرات قبل از مناطق آزاد و بعد از ایجاد را بررسی کنیم، روند قابل قبول نبوده است به طوریکه با مناطق آزاد ترکیه، عراق، افغانستان، پاکستان و کشورهای حاشیه دریای خزر قابل مقایسه نیست. به عنوان مثال مناطق آزاد ترکیه در ۲۰ سال گذشته رشد معناداری داشته است.
لایحه ای آمد که مناطق آزاد اضافه شدند پس چرا اگر‌خوب نیست در مجلس به تصویب رسید؟
رضاخواه: همین که منطقه آزاد مصوب شود، در مدت کوتاه اتفاقاتی می افتد، اما باید فارغ از اتفاقات کوتاه مدت، دوره میان مدت و بلندمدت را مدنظر قرار دهیم. وقتی یک منطفه به عنوان منطقه آزاد معرفی شود، قیمت زمین بالا می رود.
ارزیابی در رابطه با مناطق آزاد چطور است؟
آقای سجاد کریمی کارشناس اقتصادی: از سال ۷۲ تاکنون‌مناطق آزاد جایگاه اصلی خود را پیدا نکرده اند، براساس قوانین مدیریت و اصل ۴۴ قانون اساسی تاکید شده که اصل تصدی گری بر عهده دارد، اما عموما در بحث مناطق آزاد حاکم بر کل امور منطقه است.
مناطق آزاد به لحاظ جذب سرمایه گذار و عملکرد از هدف اصلی منحرف شدند و یک سری خام فروشی ها در کارنامه خود ارائه دادند.
روند جذب سرمایه چطور بوده است؟
کریمی: تاچندسال پیش که واردات خودرو آزاد بود، یکی از منابع مناطق آزاد عوارض واردات خودرو بود که با ممنوعیت کاهش پیدا کرد و لذا در بحث درآمدها به سراغ زمین رفتند.
با توجه به آنکه به جذب سرمایه گذار خارجی اشاره کردید، روند چطور بوده است؟
جمالی: منطقه آزاد مثل منشور است و ۹ هدف دارد که اهداف با یکدیگر متناقض است، حال روند سرمایه گذار در شرایط کنونی که بحث کنیم باید دید که با چه ارزیابی می‌کنیم، درحالیکه در هیچ یک از برنامه های توسعه جایگاهی برای مناطق آزاد پیش بینی نکردیم.
در برنامه هفتم توسعه، مجلس معیارهای ارزیابی باید داشته باشد، درحالیکه تاکنون هیچ جایگاهی در شش برنامه توسعه و تحول نداریم.
سال گذشته یک میلیارد و ۱۰۰ میلیون دلار واردات داشتیم و صادرات بیش از این رقم بود که برای اولین‌بار تراز تجاری مثبت شد.
از سال ۹۷ تاکنون یک خودرو وارد نشده است و اینکه در خصوص زمین و عوارض می‌گویند، جای این سوال مطرح است مگر برای مناطق آزاد درآمد پایدار داریم؟ در بودجه هیچ ردیف اعتباری در سال ندیدیم پس مدیران منطقه آزاد باید چه کار کنند.
همه مشوق ها و معافیت ها برداشته شد، قانون مالیات بر ارزش افزوده که مطرح کردند ۲ بار پرداخت می کنند. هم اکنون کمترین‌میزان مشوق و معافیت ها مربوط به مناطق آزاد است.
هم اکنون بیش از ۶ هزار منطقه آزاد در دنیا فعالیت می‌کند. درحالیکه تا قبل انقلاب در کل دنیا ۱۰۰ منطقه آزاد داشتیم. طی ۴ دهه گذشته بیش از ۵ هزار منطقه آزاد ایجاد شد.
هم اکنون ۸ منطقه آزاد داریم و ۷ منطقه دیگر در حال راه اندازی است که اساسنامه در دولت تصویب و سپس شورای نگهبان تصویب کند، مراحل اجرایی قبل از پایان مهر آغاز می شود. اما ۲ منطقه آزاد دیگر در حال بررسی مجلس است.
نظر مجلس راجع به ۲ منطقه باقی مانده چیست؟
رضا خواه: از ابتدا قرار بود منطقه آزاد جایگاهی برای صادرات باشد. سال گذشته برای اولین بار میزان صادرات بیش از واردات شد خبر خوبی نیست که بعد از ۳۰ سال بدلیل محدودیت واردات این اتفاق افتاده است.
ما برای منطقه آزاد درآمد پایدار ایجاد کنیم، در بودجه سالانه مجلس برای منطقه آزاد بودجه ببیند انتظار بیهوده ای است که ما به عنوان قطب های شکوفایی اقتصاد دیدیم درست نیست چرا که مناطق آزاد از ابتدا برای توسعه صادرات بوده است.
توسعه کریدورهای شمال به جنوب و شرق به غرب می تواند در توسعه مناطق آزاد اثر گذار باشد. با توجه به بحران روسیه و اوکراین که راه دسترسی روسیه به اروپا مستقیم نیست، می توان از طریق ایران باشد.
راهکار توسعه مناطق آزاد چیست؟
کریمی: در بحث زیرساخت ها می گویند مجلس تعیین تکلیف کند. مگر مجلس در امور زیربنایی تعیین تکلیف می‌کند. اگر قرار باشد همه چیز مجلس در اختیار بگذارد، عملکرد نیست.
جمالی: برای تامین‌منابع زیرساخت ها تازمانی که حاکمیت فکری برای زیرساخت نکند، نمی توان از مناطق آزاد انتظار داشت.