اهمیت حرکت امام حسین (ع) همواره مورد توجه اندیشمندان حوزه تاریخ اسلام بوده و دیدگاه‌های مختلفی درباره چرایی رخ‌داد قیام عاشورا مطرح شده است، «پس از پنجاه سال؛ پژوهش تازه پیرامون قیام حسین» اثر مرحوم سیدجعفر شهیدی در میان تحلیل‌های ارائه‌شده از قیام امام حسین (ع) از جایگاه متفاوتی برخوردار است، این کتاب از انتشارات دفتر نشر فرهنگ اسلامی نخستین بار در سال ۵۸ در ۲۲۰ صفحه به چاپ رسیده است.
سید جعفر شهیدی در این کتاب قیام عاشورا را از زوایا جدید تحلیل و بررسی کرده و عوامل اجتماعی، سیاسی، قومی و مذهبی آن را در آن دوره کنکاش کرده است، این کتاب شامل سی بخش است که هرکدام از آن‌ها با یک آیه آغاز می‌شود، این قیام آثار مذهبی، سیاسی و اجتماعی زیادی به دنبال خود داشت و یکی از عوامل شکل‌گیری هویت شیعیان شد، شهیدی در ارتباط با بررسی ریشه‌های فرهنگی و اجتماعی این قیام کتاب حاضر را به نگارش درآورده است ، به گفته نویسنده دلیل نگارش این کتاب، یادداشت‌ها مقتل نویسی، تبلیغ مذهبی و حتی نوشتن تاریخ نیست، کوشیده‌ام تا خود بدانم آنچه رخ داد، چرا رخ داد؟
انگیزه نویسنده از نگارش کتاب
سید جعفر شهیدی، انگیزه خود از نگارش «پس از پنجاه سال» را بررسی دلایل «خونسردی و بی‌اعتنایی» مردم در قبال واقعه عاشورا دانسته است یکی از پرسش‌های اصلی نویسنده، این است که چه شد که پس از گذشت نیم‌قرن آن اندازه از فقه اسلام و احکام دین بی‌اطلاع ماندند که ندانستند چگونه منکری می‌کنند و چه ننگی دامنگیرشان می‌شود؟ انگیزه سید جعفر شهیدی از نوشتن این کتاب، یافتن پاسخ این سوال است که اگر یزید برای حفظ حکومت خود، اصول مسلم اسلامی را نادیده گرفت، چرا مردم تا آن حد خونسرد و بی‌اعتنا بودند؟
نگاه تاریخی سید جعفر شهیدی، مبتنی بر این اصل کلی است که کمتر حادثه تاریخی است که از رنگ تبلیغات سیاسی امویان و عباسیان و یا تعصبات دینی مذاهب مختلف بر کنار مانده و حقیقت آن دگرگون نشده باشد. او معتقد است که برای دریافت حقیقت تاریخی، خواندن متن تاریخ به تنهایی کافی نیست و باید تاریخ را در کنار وضع جغرافیایی، اقتصادی و اجتماعی مورد مطالعه قرار داد، او در این کتاب، نگاهی تحلیلی و تطبیقی دارد و چنانکه خود گفته، رویداد‌ها را با هم سنجیده تا گرفتار نقل‌های اشتباه منابع تاریخی نشود.
پس از پنجاه سال، نه روایت زندگی حسین (ع)، بلکه تحلیل و علت شناسی عاشوراست که به قلم توانمند و شیوای این نویسنده در سال ۱۳۳۰ نگاشته شده است، کتاب حاضر پژوهش تازه پیرامون قیام امام حسین (ع) از جمله کتاب‌های مطرح در تحلیل واقعه عاشورا است که به رخدادی که در سال ۶۱ هجری و درست پنجاه سال پس از وفات پیامبر در سال ۱۱ هجری اتفاق افتاد، می‌پردازد.
در این اثر مرحوم شهیدی تنها به آثار مهم تاریخی برمی‌خوریم که نزدیک‌ترین گزارش‌ها را از عاشورا ارائه داده‌اند و اکنون موجود هستند، همچنین کتاب از نثر خشک تاریخی و علمی برخوردار نیست و نویسنده با تکیه بر داده‌های تاریخی، به ارائه تحلیلی از چرایی قیام امام حسین (ع) پرداخته است، مرحوم شهیدی در بخش‌های زیادی از کتاب حتی از ارجاع اطلاعات تاریخی خود به منابع، خوددادری می‌کند که چه بسا اگر تخصص و تبحر آن مرحوم در تاریخ اسلام شناخته شده نبود، امکان داشت ارزش اثر نیز مورد توجه قرار نگیرد.
سیدجعفر شهیدی با ریشه‌یابی وقایع تاریخ پیش از اسلام و دوران حیات پیامبر (ص) در جست‌وجوی عوامل قیام اباعبدالله است، به نظر مولف کتاب، این رقابت دیرینه، خود را در قالب رقابت شامی و عراقی نشان داد؛ رقابتی که از نظر نویسنده کتاب تازگی نداشت و «اختلاف مردم این دو منطقه، گذشته از ستیزه‌های قبیله‌ای از منشاء سیاسی و اقتصادی نیز ریشه می‌گرفت.» منظور مرحوم شهیدی از رقابت سیاسی و اقتصادی این دو منطقه، دولت‌های محلی «حیره» و «غسانی» است که اولی متحد سیاسی حکومت ساسانیان در مرز‌های شرقی شبه جزیره عربستان و دومی متحد حکومت روم در مرز‌های شمالی شبه‌جزیره، پیش از اسلام بودند.
در بخشی از کتاب پس از پنجاه سال پژوهشی تازه پیرامون قیام حسین (ع) می‌خوانیم:
اسلام بسیاری از بیابان نشینان تابع اسلام رئیس قبیله بود، و اسلام بسیاری از این رئیسان به خاطر بیم یا طمع، و خدا می‌داند چند تن از این شیوخ از ترس شمشیر، اسلام آوردند و چند تن به طمع غنیمت و سروری خود را مسلمان خواندند. چیزی که هست به‌حکم ظاهر، پیغمبر با آنان مانند مسلمان رفتار می‌کرد، یعنی همین که کلمه توحید بر زبان می‌آوردند خون و مال آنان محترم شمرده می‌شد. اما قرآن و همچنین سنت پیغمبر با تنبیه و گاهی با تهدید به آنان هشدار می‌داد. محمد (ص) درون بسیاری از این مردم را می‌دانست، اما نمی‌خواست پرده حرمت ایشان را بدرد. گاه‌گاه به زبان وحی به آنان گفته می‌شد که خدا و رسول ازآنچه در دل این مردم دورو می‌گذرد آگاهند؛ و مپندارند که محمد را فریب می‌دهند. به مسلمانان هشدار می‌داد که از اینان بر حذر باشید و آنان را دوست خود مشمارید. «این منافقان انتظار می‌برند تا پایان کار چه باشد. اگر بر شما شکستی رسید، می‌گویند چه خوب شد که با آنان نبودیم و اگر پیروزی یافتید می‌گویند کاش با شما بودیم و پیروزی می‌یافتیم».
بسیاری از بزرگان شهر مکه نیز هیچ‌گاه از ته دل مسلمان نشدند. شبی که سپاهیان مدینه نزدیک مکه رسیدند، عباس عموی پیغمبر از اردو بیرون آمد و به جستجو پرداخت. می‌خواست پیش از آن‌که پیغمبر به مکه درآید، مردم شهر را خبر دهد تا چاره‌ای بیندیشند و تسلیم شوند. در آن شب به ابوسفیان دشمن سرسخت پیغمبر برخورد و او را پناه داد و نزد محمد برد، سپس برای آن‌که به او بفهماند که راهی جز تسلیم ندارد، وی را درجایی نگاه داشت تا سربازان اسلام از پیش روی او بگذرند. در چنین وقتی ابوسفیان به عباس گفت پادشاهی برادرزاده‌ات بزرگ شده است! عباس به او هشدار داد که کلمه پادشاهی معنی ندارد. این شکوه پیغمبری است. ابوسفیان به‌ظاهر پذیرفت، ولی آیا دل او با آنچه به زبان آورد یکی بود؟ رفتار او پس از مرگ پیغمبر، تااندازه‌ای حقیقت را نشان می‌دهد.
به‌هرحال پس از فتح مکه چنانکه می‌دانیم قریش تسلیم شد. روز فتح شهر، خانه مهتر این خاندان، ابوسفیان، پناهگاه شد. پس از مرگ پیغمبر این تیره چنانکه دیدیم بالاترین امتیاز را به دست آورد و مقام رهبری مسلمانان خاص قریش شد. در دوران کوتاه ابوبکر بیشتر کوشش وی و سران اصحاب پیغمبر در کار سرکوبی متمردان یا اهل رده به کار رفت.
درباره سید جعفر شهیدی
سید جعفر شهیدی نویسنده، مترجم، پژوهشگر زبان و ادبیات فارسی تحصیلاتش را تا مقطع دکترا رشته‌ی ادبیات فارسی زیر نظر استادان برجسته‌ای همچون «علی‌اکبر دهخدا» و «بدیع‌الزمان فروزانفر» به سرانجام رساند، او استاد دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران بود و سال‌ها در حوزه‌های ادبیات و تدوین لغت‌نامه‌های فارسی، فقه، علوم دینی و تاریخ اسلام پژوهش و تحقیق کرد، از دیگر آثار او می‌توان به «زندگانی علی‌بن‌الحسین (ع)»، «زندگانی امیر مؤمنان علی (ع)» و «زندگانی فاطمه زهرا» اشاره کرد.