اردبیل به عنوان خواستگاه تشیع علوی، در حالی عشق و عاشقی و وابستگی کامل خود را به خاندان اباعبدالله‌الحسین (ع) به ویژه حضرت ابوالفضل‌العباس (ع) به اثبات رسانده که این دلدادگی در ماه محرم و با برگزاری آئین‌هایی ارزشمند خود را نشان می‌دهد.
استان اردبیل از دیرباز در حوزه فرهنگی و هنری با دارا بودن اماکن معنوی و داشتن عرفا، دانشمندان و شاعران فاخر عاشورایی تقدس خاصی داشته و در دوره‌های مختلف تاریخی عناوینی، چون دارالامان، دارالارشاد و دارالعرفان گرفته است.
وجود بزرگان و عرفایی، چون شیخ صفی‌الدین اردبیلی، شاه اسماعیل خطایی، حکیم عبدالله بحر العلومی ثمرینی، شیخ یونس اردبیلی و بسیاری از بزرگان که نام و آوازه‌شان در گذشته و اکنون از مرز‌های جغرافیایی بیرون رفته و وجود جاذبه‌های طبیعی، چون کوه ساوالان که زادگاه و محل زندگی چند پیامبر از جمله زرتشت مقدس بوده، شهر اردبیل را هویت خاصی بخشیده و در نهایت اعلام مذهب شیعه به صورت رسمی به دستور شاهان صفوی در کشور در این شهر صورت پذیرفته است.
مردم اردبیل با داشتن خصوصیات بارز فرهنگی به ویژه در حوزه تعزیه و عاشورا تفاوت‌های عمده‌ای با دیگر مردمان داشته و شهر اردبیل به لحاظ مراسمات ویژه محرم از دیر باز مهد تشیع بوده و امروزه به مرکز تخصصی در حوزه عاشورا شناسی و عاشورا پژوهی تبدیل شده و با وجود این مراسمات، شهر اردبیل در کشور تنها شهر حسینی است که با اجرای مراسمات خاص در جهان تشیع جایگاهی نام آشنا داشته و هر جا از هنر تعزیه بحث می‌شود نام اردبیل و بزرگانش به زبان می‌آید.
اردبیل به عنوان خواستگاه تشیع علوی، در حالی عشق و عاشقی و وابستگی کامل خود را به خاندان اباعبدالله‌الحسین (ع) به ویژه حضرت ابوالفضل‌العباس (ع) به اثبات رسانده که این دلدادگی در ماه محرم و با برگزاری آئین‌هایی که به این منطقه تعلق دارد، به اوج خود می‌رسد، آئین‌هایی که هزاران سال قدمت داشته و حکایت از هزاران سال سرسپردگی است.
تمام این ارادت و سرسپردگی با برگزاری آئین‌هایی نمود پیدا می‌کند که صد‌ها و هزاران سال قدمت داشته و از سینه به سینه به نسل‌ها منتقل می‌شود، آئین‌هایی که مختص اردبیل و مردم این دیار بوده و یا از این منطقه به سایر کشور منتقل شده است.
آداب و رسوم سنتی خاص در برگزاری مراسمات عزاداری و سوگواری خاص اردبیل نیر وجود دارد که از جمله طشت‌گذاری، شمع‌گردانی، برپایی دسته‌جات ششگانه و بسیاری از موارد دیگر در سراسر دنیا بی‌نظیر بوده و عزاداری ماه محرم اردبیل را زبانزد عام و خاص کرده است.
در این میان روستا‌های اردبیل به دلیل دوری از مراکز شهر‌ها و امکانات تعزیه، دارای مراسمات ویژه و به لحاظ هنر تعزیه و مباحث مردم شناسی از اهمیت بسیاری برخوردار است و در حقیقت روستا‌های اردبیل حافظ اصالت و فرهنگ ناب رسم و رسومات گذشته اردبیل است.
دسته‌های عزاداری در روستا‌های اردبیل با لباس‌های بلند مشکی و سربند مشکی و معمولاً زنجیر بر دست در جلوی مساجد و تکایا جمع می‌شوند و یکی از پیشکسوتان با صدای مظلوم حسین با صدای بلند مردم را دعوت به عزاداری می‌کند و بعد از فریاد بلند دسته باشی بزرگ محله، مردم نیز به صورت هم‌آوایی بعد از ویصدای مظلوم حسین را تکرار می‌کنند و مردم بعد از دقایقی با لباس‌های مخصوص بعد از وضو و گروهی با پای برهنه در جلوی مسجد حاضر می‌شوند.
هفته خوانلئق یا هفته خوانی در شهر اردبیل بعد از عید سعید قربان شروع شده و همراه با حرکت کاروان امام حسین (ع) به سمت کربلا معمولاً دسته‌های عزاداری و هیات‌های سینه‌زنی و زنجیرزنی با برنامه‌ای از پیش تعیین شده به جهت آماده باش در منازل افراد هیئت جمع می‌شوند و کم کم به صورت مقدمه مراسم ویژه عزاداری ترکی آذربایجانی را در خانه‌ها شروع می‌کنند که این مراسمات هر شب انجام می‌شود.
ضمن اینکه صاحب خانه آمدن موکب عزاداری محله به خانه‌اش را بسیار خوش یمن دانسته و به برکت این امر معنوی با دود کردن اسفنج و با تبرک پرچم‌های عاشورایی و لباس تعزیه عزاداران با وسواس و نظم خاصی میزبان سوگواران حضرت امام حسین (ع) می‌شود.
این مراسم به صورت کاملاً منظم تا شروع دهه اول مراسم در منازل افراد هیئتی انجام و پذیرایی خاصی انجام می‌شود، ضمن اینکه جوانان به پیشکسوتان و ریش سفیدان محله و دسته جات حرمت و احترام خاصی قائلند و این‌ها همه جزو برکات عزاداری امام حسین (ع) است.
در این میان خادمین عاشورا در اردبیل افراد خاصی هستند و با تکیه بر اخلاق و اشعار فاخر عاشورایی که نوشته شاعران گذشته اردبیل و دیگر شهر‌های آذربایجان است؛ اشعاری را می‌خوانند که حماسه‌ی عاشورایی را بیان کند و تبعات قیام امام حسین ع و اهداف برتر این امام همام را به مردم دیکته می‌کند.
مردم عزادار اردبیل با لباس مشکی و سربند سیاه رنگ که در اصطلاح (باش قاراسی) نامیده می‌شود. با زدن سینه و زنجیر و ایستادن در مقابل ظلم و نپذیرفتن زور را با جان و دل تمرین می‌کنند که این حرکت معنوی را از مولای خود حضرت حسین (ع) با خون جاویدش آموخته‌اند.
شهادت حضرت مسلم سفیر قهرمان حضرت سید الشهدا (ع) را اردبیلی‌ها بیش از یک قرن است که با مراسم خاصی و با برپایی دسته جات عزاداری گرامی می‌دارند.
در این روز خاص دسته‌های عزاداری با حضور زنجیرزنان محله دروازه وارد مسیر محلات ششگانه اردبیل می‌کنند که در سی سال گذشته شبیه خوانی حضرت مسلم نیز انجام می‌شد که امروزه انجام نمی‌گیرد و آنچه مهم است اخلاص و نظم خاص زنجیرزنان و عزاداری این محله باسابقه اردبیل است که همه شهر را تحت تاثیر قرار می‌دهد.
با ورود این موکب عزاداری در روز شهادت حضرت مسلم به صحن خیابان و بازار و محله‌های اردبیل به صورت رسمی اعلان عزاداری و پیام شروع سوگواری مردم حسینی اردبیل انجام می‌شود.
این شور و حال خاص بعد از یک سال از محرم و نحوه‌ی حرکت عزاداران و فروتنی خاص افراد مسن و ریش سفیدان در دسته عزاداری چنان حزن جانسوز و غم جانکاهی را در رگ شهر تزریق می‌کنند که از آن روز کسی حتی صدای موسیقی را در شهر نمی‌شنود و لباس رنگی مردم هم در سطح شهر کم دیده می‌شود.
مهم‌ترین پایه نظم و ترتیب عزادار‌های اردبیل تقسیم بندی محلات است؛ به این ترتیب که شهر اردبیل، از قدیم به شش محله تقسیم شده است که سه محله حیدری و سه محله نعمتی محسوب می‌شوند و هر کدام از این محلات نقش‌های نمادین بزرگتر، میانه و نقش کوچکتر را بر عهده دارند و برای هر کدام از این محلات روز مشخصی برای حرکت دسته عزاداری مشخص شده است.
دسته‌جات عزاداری محلات و شهرک‌های تازه تاسیس هم به عنوان شعبات تابعه این محلات، در روز مقرر در مسیر‌های سنتی حضور یافته و عزاداری می‌کنند به طوری که محلات حیدری تعیین شده در اردبیل عبارت هستند از محله طوی که برادر بزرگتر است، اوچدکان برادر متوسط و پیرعبدالملک برادر کوچکتر؛ در محلات نعمتی نیز گازران برادر بزرگتر است و سرچشمه برادر متوسط و عالی قاپو برادر کوچکتر.
دیگر مساجد و محلات شهر به عنوان زیر شاخه این شش مسجد و محله طبقه‌بندی می‌شوند و هر کدام دسته عزاداری مشخص و مجزا دارند. به جز روز اول و نهم محرم و یک روز جمعه که ما بین این ده روز واقع می‌شود، هر روز دسته یکی از محلات ششگانه و شعبه‌هایش به بازار و خیابان می‌آیند و عزاداری می‌کنند.
آغاز آیین عزاداری ماه محرم در استان اردبیل، به درمرکز استان، همزمان با ۲۷ ذیحجه و با مراسم طشت‌گذاری در اردبیل برگزار می‌شود، طی این مراسم سوگواران پس از مدیحه‌سرایی و عزاداری طشت‌هایی را به یاد تشنه کامی شهیدان کربلا پر از آب کرده و با زیارت کردن این طشت‌ها آب آن را به عنوان تبرک بر سر و صورت خود می‌ریزند.
مردم اردبیل همزمان با ۸ ذی الحجه مصادف با شب شهادت حضرت مسلم ابن عقیل (ع)، خود را مهیای عزاداری ماه محرم می‌کنند؛ با فرا رسیدن ۲۷ ذی الحجه، برگزاری مراسم تشت گذاری در مساجد شهر آغاز می‌شود و تا اول محرم ادامه می‌یابد.
نخستین طشت‌گذاری رسمی شهر روز ۲۷ ذی الحجه پس از نماز مغرب و عشاء در مسجد جامع اردبیل برگزار می‌شود و سپس طی روز‌های باقی مانده تا آغاز ماه محرم، عزاداران محلات مختلف در بقیه مساجد از جمله مسجد اعظم، اونچی میدان، سرچشمه، اوچدکان، طوی، عالی قاپو، پیرعبدالملک و اکثر مساجد شعب تابعه محلات ششگانه، مراسم طشت‌گذاری برگزار می‌کنند.
طشت‌گذاری مسجد جامع شهر توسط عزاداران حسینی محله طوی مدیریت می‌شود، چند روز مانده به ۲۷ ذی الحجه، تعدادی از زنان محله طوی کار نظافت مسجد جامع و شست‌وشوی طشت‌های بزرگ مسی و برنزی را آغاز می‌کنند.
بعد از عزاداری حسینیان محله طوی و محله‌های تابع آن، طشت هر محله توسط نماینده همان محله، با کمک جوانان به دوش گرفته می‌شود و روی سکویی که برای طشت‌ها در مسجد ساخته شده قرار می‌گیرد و بعد از قرار گرفتن آخرین طشت روی سکوی مورد نظر، عزاداران حسینی کوزه‌های آب را بر دوش می‌گیرند و میان ازدحام عزاداران، آب آن‌ها را درون طشت‌ها خالی می‌کنند.
روشن کردن شمع و خواندن دعا و فاتحه و مرثیه‌سرایی از آیین‌های مراسم طشت‌گذاری است و از مساجد دیگر هم عزاداران یک محله یا یک مسجد به نشان همدلی حضور می‌یابند و برخی از عزاداران آب طشت را به عنوان تبریک با خود به خانه می‌برند تا به مریض‌هایشان دهند.
در مراسمات عزاداری اردبیل نذورات مختلفی از قدیم رسم بوده و بسیاری از این نذورات امروزه نیز در ایام محرم دیده می‌شود، پختن انواع آش نذری و توزع در بین عزاداران حسینی، پختن انواع فطیر محلی و مهمتر از همه پختن چند نوع حلوای محلی به صورت سنتی است.
حلوایی که در روستا‌های اردبیل پخت می‌شود به دلیل استفاده از گندم سبوس دار رنگی تیره و سوخته دارد و اغلب این حلوا به صورت نذری در مراسمات محرم و شبیه خوانی توسط مادرانی که نذر خاصی دارند پخت شده و در بین تعزیه‌داران توزیع می‌شود که به لحاظ مواد استفاده شده بسیار لذیذ و مقوی است و حلوایی که در اردبیل پخت می‌شود معمولاً به دلیل استفاده آرد سفید و زعفران رنگی کاملاً روشن و زرد رنگ دارد.
این حلوا نیز به صورت سنتی در ایام محرم در منازل و افرادی که نذر ماه محرم دارند به صورت بسیار زیاد توسط افراد مجرب پخت می‌شود و در مراسمات مختلف عزاداری این حلوا در بین مردم محله یا خیابان توزیع می‌شود.
به دلیل اینکه معمولاً هوای اردبیل سرد است پختن حلوا و مصرف آن در مراسمات ماه محرم برای عزاداران حسینی به لحاظ تقویت جسمی بسیار قابل اهمیت می‌باشد.
این مراسم از دیرباز در اردبیل به صورت سنتی برگزار می‌شود و در اصل محله‌های ششگانه اردبیل به همراه شعبه‌های خود در بازار اردبیل طی برنامه‌های کاملاً ویژه مشغول عزاداری می‌شوند که طبق ۶ نوبت بر اساس محلات ششگانه اردبیل برگزار می‌شود.
در نوبت نخست روز دوم محرم محله گازران برای مثال مسیر ذیل را جهت عزاداری طی می‌کند؛ بازار اونچی میدان، مقابل مسجد اعظم، بازار زرگران، پس از عبور از خیابان امام، روبه‌روی مسجد جامع، راسته بازار، روبه‌روی سرای وکیل، راسته بازار، روبه‌روی سرای خشکبار، مسجد اوچدکان، مسجد پیرعبدالملک، بازار کفاشان، قیصریه، “گن گونبذ” گنبد وسیع، مسجد تازه میدان، مسجد سرچشمه، مسجد محله دروازه، و نهایتاً در محله عالی قاپو مراسم ختم می‌شود.
در نوبت دوم که روز سوم محرم الحرام است نوبت محله دروازه (عالی قاپو) است که مجالس این محله از قرار زیر است: مقابل مسجد گازران، اونچی میدان، میدان بازاری (بازار آرد فروشان) که هم اکنون اثری از آرد فروشان نمانده! مقابل مسجد اعظم بازار زرگران روبروی مسجد جامع که کلاً مقابل مسجد جامع برای مستمعین بسیار حائز اهمیت است.
در نوبت سوم محله سرچشمه است که مجلس اول آن روبه‌روی مسجد جامع و مجلس آخر آن اونچی میدان (گازران) بوده و از قدیم الایام رسم بوده، ولی محلات پس از عزاداری به محله بر می‌گشتند.
در نوبت چهارم هر گاه در میان روز‌های نوبتی جمعه واقع شود. نوبت بعدی را با یک روز تعطیل دسته‌جات برنامه‌های خود را اجرا می‌کردند.
در نوبت پنجم محله اوچدکان که مجلس اول آن محله بزرگ پیرعبدالملک و نهایتاً بعد از محلات مختلف و عزاداری در این مساجد و حسینیه‌ها مجلس آخر در قیصریه و بازار کفاشان پایان می‌پذیرد.
در نوبت ششم محله تاوار (طوی) که از محله اوشدکان شروع و مجلس آخر در محله چشمه باشی (سرچشمه) عزاداری پایان می‌یابد.
شام پایلیان گونی یا شام یاندرماخ، در اصل مراسم شمع‌گذاری است که در روز نهم محرم، تاسوعای حسینی، از دسته‌های عزاداری سینه و زنجیر خبری نیست و مردم فقط در فکر خرید شمع نذری برای روز عصر تاسوعا هستند و در روز تاسوعا هم نذورات زیادی در سطح شهر توسط مردم عزادار در بین دسته‌جات و تعزیه‌داران پخش می‌شود و گفته می‌شود شب تا صبح برخی از ایستگاه‌های صلواتی آماده پذیرایی عموم عزاداران حسینی است.
مراسم شمع‌گذاری یکی از مراسمات جالب اردبیل است که مردم عزادار اکثراً با سربند مشکی و با پای پیاده در سطح شهر یا به صورت دسته جمعی و یا انفرادی مشغول روشن کردن شمع در مساجد اردبیل می‌شوند؛ روشن کردن شمع از گذشته‌ای بسیار دور در معابر و مساجد اردبیل به صورت رسمی بوده است. ظاهراً منظور از این کار روشن نگاه داشتن این معابر و اماکن مقدس بوده که زائران فراوان داشته است.
از اولین ساعات روز تاسوعا جنب و جوش مردم در زمینه عزاداری بیشتر می‌شود و همه افرادی که به هر دلیلی تا آن زمان نتوانستهاند در مراسم عزاداری شرکت کنند، سعی می‌کنند در این روز در برپایی این مراسم نقش ایفا کنند.
در روز تاسوعا اردبیلی‌ها در چهل و یک مسجد شمع روشن می‌کنند که این شمعها نذری است و معمولاً اشخاص برای برآورده شدن حاجات خود نذر می‌کنند؛ وقتی عزاداران به مسجد می‌رسند، در ظرفهای مخصوص شمعسوز، شمعها را روشن می‌کنند و حاجات خود را طلب می‌کنند.
نذر شمع اغلب بین مادران رواج خاصی دارد و بیشتر برای سلامتی فرزندانشان اقدام به این کار می‌کنند. این سنت قدیمی در بین روستا‌های باستانی اردبیل هم انجام می‌شود.
وقتی آفتاب غروب می‌کند و شب آغاز می‌شود، مردم و دسته‌های شمعگردان در مساجد در کنار طشت جمع می‌شوند و فاتحه و دعا می‌خوانند. هر جملهای از دعا که به پایان می‌رسد، همه حاضران با هم و با صدای بلند آمین میگویند.
روز عاشورا اردبیل چهره حزنانگیزی دارد، همه غمگین و ماتمزدهاند و گویی غم و اندوه از همه‌جا میبارد، در این روز مردم غالباً صبح زود از خواب برمیخیزند و در بیشتر خانه‌ها به خواندن زیارت عاشورا مشغول می‌شوند، چون از زیارتنامه و صرف صبحانه فارغ شدند، برای شرکت در دسته‌ها یا تماشای آن‌ها به مساجد میروند.
در صبح عاشورا در هر محلهای صدای طبل بلند می‌شود و سینه‌زنان یکی‌یکی جمع می‌شوند، حوالی ساعت ۸ دسته‌جات عزادار از مقابل مسجد حرکت خود را به سوی خیابانهای اصلی شهر آغاز می‌کنند. آرایش دسته‌های هر محله معمولاً به این صورت است که در جلوی دسته، طوق و پرچم‌های مختلف، که مضامینی دربارة وقایع عاشورا دارند، توسط عدهای حمل می‌شود. دستة اول، ریشسفیدان و بزرگان محله هستند. دسته‌های بعدی به ترتیب گروه طبال، انبوهی از سینه‌زنان و در برخی از محلات دسته‌های شبیهخواناند.
به فاصله یک تا دو ساعت، دسته‌جات مختلف خیابانهای اصلی را مملو از جمعیت عزادار می‌کنند که نوحهخوانان در این میان نقش اصلی را ایفا می‌کنند و به خواندن اشعاری از واقعۀ خونین کربلا و مصیبت امام حسین (ع) و یارانش می‌پردازند، بیشترین تجمع مردم عزادار در این روز در میدان عالیقاپو، چهارراه امام‌خمینی و سرچشمه است و در ظهر عاشورا دستجات عزاداری، طوقها و بیرقهای خود را از حالت افراشته درمیآورند و به اصطلاح میخوابانند و به این ترتیب یاد ظهر عاشورا را که امام حسین (ع) به شهادت رسید گرامی می‌دارند.
در روز عاشورا مردم در میدان عالی قاپو جمع شده و شور و شعور حسینی را به نمایش می‌گذارند، در این روز نیز تمام دسته‌ها و هیئت‌های عزاداری در این مکان جمع می‌شود و به‌صورت واحد به عزاداری می‌پردازند و چند مداح نوحه‌خواهی می‌کنند. این مراسم تا اذان ظهر ادامه می‌یابد و بعد از نماز هم برخی دسته‌جات عزاداری می‌کنند.
مراسم عاشورا معمولاً حوالی ساعت یک بعد از ظهر پایان می‌یابد، ساکنان اردبیل، مثل دیگر مردم ایران، حدود یک ساعت و نیم بعد از ظهر عاشورا را ساعت قتل آن حضرت میدانند و لذا دسته‌ها به هم میخورد و هرکسی برای صرف ناهار میرود. در بیشتر خانه‌ها ناهار آماده است و شاید به قدر یک وعده غذای عموم اهالی شهر در آن روز در مجموع خانههایی که احسان می‌کنند غذا تهیه می‌شود و مردم را برای صرف ناهار به خانه‌ها دعوت می‌کنند.
ناگفته نماند عزاداران دارالارشاد اردبیلی خوابیدن بعد از ظهر عاشورا را در این شهر کار شایسته‌ای نمیدانند و چنین می‌پندارند که خواب بعدازظهر آن روز بدبختی میآورد و از این بابت است که مردم غالباً به مساجد میروند یا با خواندن زیارتنامه روز را به شب میآورند.
این کار موقعی انجام می‌شد که به مشعل هم مقداری نفت ریخته و آتش می‌زدند، شعله‌های آتش، اطراف را روشن می‌کرد و در پرتو نور آن صف، مردان به صورت محیط دایره بزرگی درآمده، به دور مشعل می‌گشتند و در جواب شعار و ابیاتی که رییس دسته (دَستهَ باشی) با آهنگ ترغیب کننده‌ای می‌خواند، همه با هم ذکر شاخسی (شاه حسین، وای حسین) سر می‌دادند.
اوج این مراسم در ظهر عاشورا و پس از اتمام تعزیه خوانی ظهر عاشورا می‌باشد که عزاداران دسته ها، شاخسی، واخسی گویان، پس از طی نمودن مسیری طولانی، خود را به خیمه‌های به آتش کشیده شده رسانده و عزاداری سوگ می‌کنند. آئین شاخصی واخسی در اکثر شهر‌ها و روستا‌های استان اردبیل و بویژه در شهرستان مشکین بصورت منظم و پر شکوه برگزار می‌شود. بد نیست بدانید که آئین شاخصی به نام اردبیل در فهرست آثار معنوی ثبت شده است.
بعد از غروب آفتاب روز عاشورا مراسم شام غریبان به یاد مصائبی که در آن شب بر اهل بیت امام حسین (ع) وارد شده اجرا می‌شود و برای برپایی مراسم شام غریبان همه عزاداران به مسجد محله خود میروند، رئیس محله به قرائت صلوات و فاتحه می‌پردازد و به آنان که با قدم، قلم، مال و علم خویش در جهت اقامۀ عزای امام حسین (ع) کمک کردهاند صلوات میفرستد.
در پایان، نوحهخوان به ذکر مصائب می‌پردازد و غالباً دربارة احوالات اهل بیت امام حسین (ع) و اطفال آن حضرت اشعاری می‌خواند و بعد از آن نیز تا اربعین حسینی در خانه‌های محلات مختلف استان اردبیل مراسم روضه‌خوانی برپا و نذورات پخش می‌شود.