یکی از ابزاری که در طول تاریخ معتقدین به دین و مذهب از آن برای بیان معارف دینی و پیام‌های مکتبی و مذهبی هنر استفاده کرده اند بوده است ، در طول تاریخ شاهد ایم که معارف عاشورایی و پیام‌های واقعه عاشورا به وسیله هنرهای مختلف منتقل و ماندگار شده اند.
از هنر ماندگاری مثل تعزیه می‌توان به عنوان ابزار و وسیله‌ای که بسیاری از نکات واقعه عاشورا تا روزگار ما رسیده و ماندگار شده نام برد، زیرا تعزیه هنری آمیخته به واقعه عاشورا و خاص آن است، که اساسا برای بیان واقعه عاشورا این هنر ساخته شده است، و جای دیگر با مضامین و مفاهیم تعزیه کاربرد ندارد.
همچنین تعزیه هنری است که تلفیقی از چند هنر اعم از نمایش، موسیقی، شعر و هنرهای دیگر است بنابراین این هنر تلفیقی باعث شده که هنرهای نام برده شده دست به دست هم دهند تا تاریخ و معارف واقعه عاشورا زنده بماند و سفارش معصومین به عزاداری در واقعه عاشورا و سوگ حضرت سیدالشهدا این سفارش انجام شود.
بر همین اساس در رابطه با شعر آیینی و عاشورایی با محمود حبیبی کسبی شاعر شعر عاشورایی گفتگو کرده ایم.
جایگاه هنرهای عاشورایی و شعر آیینی در ایران چیست؟
شعر از دیرباز رسانه‌ی شیعه بوده است، از همان روز عید غدیر تا روز عاشورا و تا روزگار ما شعر هنری بوده که بیش از هنرهای دیگر به واقعه عاشورا پرداخته و معارف مکتبی و مذهبی را برای ما منتقل کرده است، در روز عاشورا بسیاری از اصحاب که به میدان می‌روند رجز می‌خوانند و این رجز‌ها به ما رسیده و ماندگار شده است، ما امروز می‌دانیم که جناب امربن جنادک که نوجوانی است از شهدای کربلا وقتی به میدان می‌رود چه رجزی خوانده است که یک مصرع آن بسیار معروف است که می‌گوید امیری حسین و نعم الامیر.
این هنر در شعر عرب وجود داشته، شاعرانی مثل کمیت، دئبل فرزدق، عبدی کوفی و... اشعار بسیاری را در مدح و مرثیه خاندان رسالت سروده اند تا به زبان فارسی و ادبیات فارسی آمده و از دیرباز سنایی تا روزگار ما شاعران بسیاری شعر عاشورایی گفته اند.
در روزگار صفویه به یک باره با توجه به قصد حکومت شیعی در ایران و ممالک فارسی زبان به یک باره شعر شیعی با یک انقلاب کمی و کیفی مواجه می‌شود، همان طور که بعد از انقلاب اسلامی سال ۵۷ تا امروز باز هم انقلاب دیگری شکل می‌گیرد که باعث می‌شود شعر شیعی در این دو برهه پیشرفت کمی و کیفی ویژه‌ای کند.
در طول تاریخ ادبیات فارسی یکی از جریان‌های قوی شعری، شعر عاشورایی بوده است که آثار گران سنگ و منظومه‌های گرانقدری با این موضوع خلق شدند، همانند گنجینه‌ی اسرار عمان سامانی، ترکیب بند‌هایی مثل شاعرانی مثل محتشم، نیر تبریزی، وصال شیرازی، بنابراین شعر عاشورایی یکی از نقاط درخشان و ماندگار ادب فارسی است که خوشبختانه تا روزگار ما هم ادامه داشته است.
چه عوامل و زمینه‌هایی در خصوص پیشرفت چنین عرصه‌ای موثر هستند؟
کشور ایران در طول تاریخ ادبیات فارسی همواره دارای شعر عاشورایی بوده که در دوره‌ای به لحاظ کمی کمتر و در دوره‌هایی بیشتر بوده است یا در دوره‌هایی آثار قدرتمندتر به لحاظ کیفی خلق شده و در دوره‌ای آثاری وجود داشته اند که فاقد ارجمندی ادبی بوده اند، اما همیشه شعر عاشورایی پویا و بالنده بوده است.
در روزگار سلاجقه و غزنویان که حکومت‌های سنی تند رویی بودند، شعر عاشورایی و ولایی وجود داشته که بسیاری از این‌ها دست جبر تاریخ، سیاست جغرافیا بسیاری از این شعر‌ها را از دوامین شاعر‌ها حذف کرده و برخی شاعرین را به کلی کنار گذاشته است، شاعری به نام ربیع که شاعر قرن ۴ و ۵ بوده و هزار سال سروده هایش در مدح امیرالمونین در منظومه‌ای به نام علی نامه در کتابخانه‌ها مطرود و مردود شده است و کسی به سراغش نمی‌رفته، چون این شاعر را دست حکام حذف کرده بوده، اما هزار سال بعد از او نسخه خطی علی نامه پیدا و احیا می‌شود.
شاعران بسیاری در آن روزگاران بوده اند که شعر ولایی و عاشورایی می‌گفتند، اما به جهت اینکه حکومت وقت چندان روی خوش نشان نمیداد شاعران به کلی حذف میشدند یا آثارشان به تذکره‌ها و دیوان راه پیدا نمی‌کرد، اما بعد از روزگار حکومت صفویه که مذهب رسمی کشور ما مذهب تشیع و حقه جعفری می‌شود تا روزگار ما و در این ۴۰۰ سال می‌بینیم که آثار درخشانی خلق شده و به دست ما رسیده است، پس یکی از عواملی که می‌تواند به پیشرفت شعر عاشورایی کمک کند این است که شرایط برای شاعر و سرودن شعر ولایی مهیا باشد.
شاعری مثل دئبل خزایی که در روزگار بنل عباس زندگی میکرده و دیدارش با حضرت علی بن موسی الرضا مشهور است این شاعر می‌گوید من یک عمر دار خودم را به دوش کشیدم، زیرا سرودن برای اهل بیت در آن زمان دشوار بوده است.
در ایران هم در میان شاعران فارسی زبان به همین شکل است، سرودن از اهل بیت کار دشواری بوده و بسیاری از شاعران بابت انجام این کار تاوان می‌دادند.
اما ما در روزگاری زندگی می‌کنیم که به شکر خدا می‌توانیم آزادانه از اهل بیت شعر بگوییم بنابراین نکته‌ای که بسیار مهم است همراه بودن شرایط اجتماعی و سیاسی جامعه برای سرودن از مسائل مذهبی مهم است.
توجه به مخاطب هر دوران برای سرودن شعر مهم است و شاعر باید فرزند زمانه‌ی خود باشد به این معنا که شاعر در هر دوره‌ای که دارد شعر می‌گوید باید مضامین و مفاهیم الهی موجود در مکتب اهل بیت و معارف موجود در واقعه عاشورا را به زبان مردم روزگار خود ترجمه و بیان کند.
شاعری که با زبان مردم خودش سخن نگوید مطرود می‌شود و جامعه توجهی به گفته هایش نمی‌کند، ما معارف اهل بیت را باید با بیان روزگار خودمان عرضه کنیم تا مخاطب بیشتری به آن جلب شود.
همچنین بهترین کلمات و مضامین را برای سرودن از بهترین‌های هستی استفاده کنیم، اگر قرار است شعر عاشورایی سروده شود از منزه‌ترین و بی شائبه‌ترین واژگان استفاده شود و به شعری متوسط قانع نشویم چرا که درست کار این است که بهترین و بی ایرادترین آثار را خرج اهل بیت کنیم.
سابقه شعر عاشورایی در ایران از کدام شاعر آغاز شده است و به چه زمانی برمی گردد؟
از شاعران قرن پنجم همانند خاقانی، سنایی، کسایی مروزی، شعر عاشورایی به دست ما رسیده چه شعر مختص به عاشورا و در رثای امام حسین چه ابیات پراکنده‌ای که در دل قصاید و غزلیات و مثنوی‌ها نقل شده و در حد یک تا دو بیت به عاشورا پرداخته شده است.
یک شاعر آیینی به ویژه شاعر شعر‌های عاشورایی در چه حوزه‌هایی باید مطالعه داشته باشد تا بهترین خروجی حاصل شود؟
شاعری که میخواهد شعر آیینی بگوید، باید به چندین هنر آراسته و در زمینه‌های مختلف دانش و آگاهی داشته باشد، ابتدا باید ادبیات و شعر را به معنای خاصش یعنی شعر به ما هو شعر را بداند و به به تاریخ ادبیات آگاه باشد.
همچنین مقاتل عاشورایی موجود و معتبر برایش به مثابه کتاب بالینی باشد، مقاتلی مثل نفس المهموم، دهوف را باید به امید کشف مضامین تازه مطالعه کند.
از دیگر توانایی‌های لازم برای شاعر عاشورایی دانش و آگاهی مذهبی و کلامی وست که وقتی میخواهد مدیحه و یا مرثیه‌ای بگوید یا بعضا اجتهادی که می‌کند خارج از دایره‌ی مکتب تشیع به لحاظ اعتقادی نباشد، شاعر عاشورایی بایستی دانش دینی اش دراری یک حداقل قابل توجه‌ای باشد تا هنگامی که میخواهد شعر مکتبی و مذهبی بگوید سخنش به لحاظ اعتقادی در دایره‌ی همان مکتب و مذهب قرار بگیرد لذا دانش شاعر عاشورایی باید از چه از تاریخ مکتب تشیع و چه اعتقادات و باور‌ها و هنجار‌های ارزش مکتب تشیع یک دانش قابل اتکایی باشد.
همچین لازم است شاعر عاشورایی مطالعه اش را در زمینه زیارت نامه و ادعیه و احادیث مروی از حضرات معصومین که یکی از جدی‌ترین نسخه‌ها و مکتوبات برای کشف مضمون شعر عاشورایی است افزایش دهد.
در ادبیات مربوط به عاشورا به این واقعه از چند جهت پرداخته می‌شود؟
شعر عاشورایی جوانب مختلفی دارد و شاعران متعددی از زوایای گوناگونی به واقعه عاشورا نگاه کردند، ذات شعر عاشورایی مقام قدسی حضرت سیدالشهدا هستند اگر شعر عاشورایی را یک دایره‌ی بزرگی درنظر بگیریم قطعا دایره‌ی کانونی و مرکزی آن دایره وجود مقدس ابی عبدالله (ع) است، شاعری مثل عمان سامانی در گنجینه‌ی اسرار خود نگاه معنوی و عرفانی و باطنی به واقعه عاشورا داشته و اسرار عاشورا را اسرار ازلی و ابدی استنباط کرده و آن‌ها را به زبان شعر بیان کرده، شاعری مثل محتشم نگاه عاطفی و احساسی به واقعه عاشورا داشته و مرثیه سرایی کرده است، شاعری مثل الهامی کرمانشاهی نگاه حماسی به واقعه عاشورا داشته و شبیه شاهنامه فردوسی در نقل واقعه عاشورا حماسه سرایی کرده است.
در روزگار‌های مختلف بسیاری از شاعران شعر عاشورا را به عرصه اجتماع و سیاست آورده اند و جامعه خود را با نگاه عاشورایی مشاهده کردند و شعر عاشورایی را با مضامین اجتماعی و سیاسی تلفیق کرده اند؛ بنابراین درست است که می‌توانیم از زوایای مختلفی به واقعه عاشورا و وجود امام حسین (ع) نگاه کنیم از هر کدام از این راه که بخواهیم به واقعه عاشورا برسیم به یک نقطه می‌رسیم و فرقی نمی‌کند نگاه ما عرفانی، مرثیه، حماسه باشد همه‌ی این‌ها می‌تواند برای گفتن از عاشورا مناسب باشد.
اما در روزگار ما اگر به کمتر از این رضایت دهیم دیگر این راه پیموده شده و اگر کسی بخواهد به سراغ سرودن از واقعه عاشورا و سیدالشهدا برود باید این نگاه‌های مختلف را با هم ترکیب کند، حاصل آن معجون تازه‌ای می‌شود که سخن تازه و امروزی خواهد بود و مخاطب امروز با بیان جدید قطعا بیشتر می‌تواند جلب شعر شود.