باز این چه شورش است که در خلق عالم است
باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است
این مطلع شعری آشنا برای عاشوراییان است، شعری که کتیبه‌های سوگواری محرم سال هاست به آن مزین می‌شود و معروف‌ترین مرثیه برای شهدای واقعه کربلا به شمار می‌آید. شاعرش محتشم کاشانی است، او که گویا نامش با محرم گره خورده و اصلا به دنیا آمده تا از"رستخیز عالم که نامش محرم است " و از نوحه جن و ملک بر عزای اشرف اولاد آدم بسراید و در دل‌های عزادار شهادت سیدالشهدا علیه السلام طوفانی به پا کند.
محتشم را از پیشگامان شعر آیینی می‌دانند و روز اول محرم را به عنوان "روز ملی ادبیات آیینی و بزرگداشت محتشم کاشانی" در تقویم رسمی کشور ثبت کرده اند.
شعر آیینی، آینه ایمان و اخلاص شاعر
شعر آیینی، شعری متعهد و سرشار از آموزه‌های دینی، حکمی، اخلاقی و معارف اسلامی و در خدمت ارزش‌های دینی است. این را الهام عربشاهی کاشی دکترای زبان و ادبیات فارسی گفت و افزود: شعر آیینی همان شعر متعهد و آرمانی است که در خدمت ایدئولوژی و ارزش‌های والای دینی قرار گرفته و مضامین حمد و ستایش پروردگار، توحید، مناجات، عرفان، نعت و منقبت پیامبر اعظم صلوات الله علیه و آله، مدح و مرثیه ائمۀ اطهار علیهم السلام و نیز حماسه‌های دینی و اخلاق را به مخاطب عرضه می‌کند.
او تار و پود شعر آیینی را ایمان، اخلاص، عشق و محبت، اخلاق، تعهد و التزام به مبانی اعتقادی و باور‌های قلبی شیعه دانست و گفت: شاکلۀ اصلی ادبیات آیینی، واقعۀ عاشورا و شهادت امام حسین علیه السلام و یاران باوفای آن حضرت است.
صاحب رساله دکتری «تحلیل و آسیب شناسی شعر آیینی شاعران کاشان از سده ششم تا امروز»، با اشاره به اینکه شاعران کاشانی در پایه ریزی و گسترش شعر آیینی نقش بسزایی داشته و دارند گفت: نمونه برجسته در این زمینه محتشم کاشانی است.
عربشاهی کاشی به آسیب شناسی محتوایی شعر آیینی از جمله تحریفات لفظی و معنایی کلام، بدعت گذاری، به کارگیری احادیث و روایات مخدوش و گاه فاقد سند و اسطوره سازی پرداخت و تاکید کرد: شاعر آیینی موظف است اشکالات رایج در این زمینه را رفع و به غنا و اعتلای این گونۀ ادبی کمک کند و البته به طریق اولی در حفظ و حراست از دین، اعتقادات و باور‌های مردم نیز کوشا باشد؛ زیرا بیشتر مردم فقط در مجالس مداحی و روضه خوانی شنونده هستند و آنچه را می‌شوند به ذهن می‌سپرند و به سرعت انتقال می‌دهند.
محتشم شهرتش را مدیون شعر عاشورایی اش است
فاطمه سادات طاهری مدیرگروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه کاشان با اشاره به رسمیت دادن به مذهب شیعه در دوره صفوی گفت: در این دوره پای علمای دینی به حکومت باز شد و شعر و شاعری جایگاه پیشین خود را از دست داد.
به گفته او، شاه طهماسب نخستین پادشاه صفوی بود که با نشان دادن آشکار بی‌علاقگی خود به شعر، شاعران را به سرودن شعر در منقبت و مرثیۀ ائمه اطهار علیهم السلام ترغیب کرد یکی از این شاعران محتشم کاشانی است.
عضو هیئت علمی دانشگاه کاشان، محتشم را اینطور معرفی کرد: شمس‌الشعرا، کمال‌الدین علی محتشم کاشانی فرزند خواجه میراحمد از شاعران دربار شاه طهماسب اول صفوی با شغل اصلی بزّازی و شعربافی بود که در نوجوانی علوم دینی و ادبیات زمان خود را آموخت، فنون شاعری را از «صدقی استرآبادی» فراگرفت و خود شاگردانی مانند «تقی‌الدین محمد حسینی»، «صرفی ساوجی»، «وحشتی جوشقانی» و «حسرتی کاشانی» را پرورش داد.
طاهری، محتشم را از نام آورترین شاعران
مرثیه سرای ایرانی و شهرتش را مدیون ائمۀ اطهار (ع) به خصوص امام حسین (ع) دانست و اظهار کرد: محتشم سه قصیده و یک ترکیب‌بند در مدح امیرمومنان امام علی و یک ترکیب‌بند در مدح امام رضا علیهمالسلام سروده، اما مشهورترین اثرش ترکیب‌بند دوازده بندی معروف او در رثای سالار شهیدان است.
به گفته او، شهرت ترکیب‌بند محتشم کاشانی و تأثیر و انعکاس فوق‌العادۀ آن در ادبیات فارسیِ بعد از صفوی، موجب شد شاعران متعددی از ترکیب‌بند او پیروی کنند؛ گرچه هیچ یک به لطافت سخن و اثرگذاری ترکیب‌بند محتشم دست نیافته‌اند.
محتشم در ربیع‌الاول سال ۹۹۶ هجری قمری در ۹۱ سالگی در کاشان دارفانی را وداع گفت.
ترکیب بند محتشم، آسان برای درک، سخت برای تقلید
محمد خداداد پژوهشگر آیینی و فرهنگ و ادب عامه در مورد مضامین شعر محتشم گفت: محتشم شاعر سبک واسوخت (رویگردانی و سرخوردگی از سبک قدیم) و پیشگام مکتب وقوع یا واقعه گویی است و به نظر می‌رسد شعر عاشورایی مشهورش را که به تعبیری بزرگترین غم نامه عاشورایی است، در دوران پختگی شعری اش خلق کرده است.
او افزود: ترکیب بند محتشم، گرچه خیلی آسان به نظر می‌رسد و همگان راحت با آن ارتباط برقرار می کنند، اما سرودن آن خیلی سخت است و به همین دلیل پس از او کسی نتوانست شعری به پایه و مایه آن بسراید.
به گفته این پژوهشگر حوزه ادبیات، محتشم به هیچ وجه در سرودن شعرش به‌ویژه در سرودن ترکیب‌بند خود در قید و بند ترتیب تاریخی نبوده و بیشتر جنبه احساس عاطفی و برداشت ادراکی مدنظرش بوده است.
خداداد بیان کرد: اینکه مردم در هر زمان می‌توانند با این ترکیب بند ارتباط برقرار کنند نشانه نامکرر بودن و کهنه نشدن شعر این مرثیه سرای بزرگ است.
او معتقد است بخشی از این توفیق محتشم در خلق مضامین عاشورایی مرتبط با زیست بوم وی، تاثیر دارالمومنین شیعی حسینی کاشان است.
عشقی که محتشم غزل سرا را دگرگون کرد
محتشم همانند بسیاری از شاعران هم عصر و شاعران پیشین خود غزل‌سرا بود و از این رو رساله جلالیه را به وجود آورد، اما پس از سال‌ها عشق مجازی ناگهان عشق عاشورایی و عشق حسینی برجان و دلش آتش زد و اندیشه‌اش را دگرگون ساخت. این را سید علی اصغر صائم کاشانی شاعر و ادیب کاشانی می‌گوید و تصریح می‌کند: عشق به کاروانسالار عاشقان دشت داغ نینوا و محبت آل الله و اسیران کربلا محتشم را دگرگون ساخت و دوازده‌بند را به وجود آورد.
به باور او، اگرچه ده‌ها شاعر به استقبال دوازده بند محتشم، آن‌ها هم ترکیب بند آفریدند، اما شعر محتشم شعر دیگری است؛ حتی مولانا صباحی بیدگلی که به جای ۱۲ بند ۱۴ بند سروده و اشعارش بسیار محکم و در اوج انسجام است از نظر گیرایی، شیوایی و سوز دل و آه جان به عظمت شعر مولانا محتشم کاشانی نمی‌رسد.
این محقق و نویسنده ادب پارسی یادآور شد: محتشم بر قله‌سار ادبیات شعر آیینی ایستاده و هیچ شاعر آیینی حتی صباحی بیدگلی، عمان سامانی، نیر تبریزی و وصال شیرازی نتوانسته به پای او برسد.
استاد صائم کاشانی معتقد است محتشم، خالق ترکیبات سوزناک و مضامین جانگداز به عنوان ابداعات در شعر خود است و می‌توان او را پدر شعر عاشورایی و آیینی نامید.
شعری که مرغ هوا و ماهی دریا با آن گریستند
مصطفی هادوی (شهیر اصفهانی) مسئول انجمن‌های ادبی اصفهان نیز محتشم را از شاعران دلسوخته‌ای می‌داند که بنا بر حادثه‌ای ناگهانی به وادی شعر عاشورایی وارد شد.
او در این زمینه گفت: انگیزه حرکت محتشم کاشانی ابتدا سرودن شعری برای برادر مرحومش عبدالغنی بود، اما وسط این شعر اشک از چشمانش سرازیر شد و با این نجوای تلنگرگونه که واقعه کربلا کمتر از داغ برادرش نیست، سرودن شعر برای برادر را رها کرد و دوازده بندی را سرود که همچنان زینت بخش مجالس سوگواری حسینی است.
این شاعر اصفهانی ادامه داد: محتشم اشک ریخت و سرودن دوازده بند را با مصرع «باز این چه شورش است که در خلق عالم است» آغاز کرد، در بند ششم خیلی بی تاب شد و پس از گفتن مصرع «هست از ملال گر چه بری ذات ذوالجلال...» می‌خواست بگوید که گرچه خدا غم و ملال ندارد، ولی برای امام حسین عزادار است که از ادامه شعر باز ماند که نکند به توحید لطمه‌ای بخورد و کفر بگوید که گفته می‌شود پیغمبر اسلام را در خواب دید و ایشان فرمود مصرع دوم را اینگونه بگو «او در دل است و هیچ دلی نیست بی ملال».
استاد شهیر اصفهانی افزود: گفته می‌شود پیامبر اعظم در عالم خواب به محتشم کاشانی فرمود شعری گفتی که مرغ هوا و ماهی دریا با آن گریستند.
ترکیب بند محتشم، گنجینه میراث شفاهی
عباس تراب‌زاده کارشناس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کاشان گفت: با توجه به این که محرم هر سال، اشعار محتشم به ویژه مرثیه «باز این چه شورش است که درخلق عالم است» زینت‌بخش مجالس سوگواری سید و سالار شهیدان در تکایا و حسینیه‌ها می‌شود.
اشعار این شاعر پارسی گوی سده دهم هجری با عنوان گنجینه میراث شفاهی، سی ام دی سال ۱۳۹۷ به شماره ۱۷۵۱ در فهرست میراث ملی ناملموس به ثبت رسید.
به گفته او تاکنون۳۰ اثر از منطقه کاشان در فهرست آثار ملی ناملموس ثبت شده که نیمی از آن، آیین‌های عاشورایی است.
بزرگداشت محتشم کاشانی در روز ملی شعر آیینی
میثم نمکی رئیس اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی کاشان با بیان اینکه محتشم کاشانی را از قلل رفیع شعر آیینی ایران می‌شناسند گفت: شورای عالی انقلاب فرهنگی در نشستی که ۱۸ خرداد سال قبل داشت، روز اول محرم را به عنوان "روز ملی ادبیات آیینی و بزرگداشت محتشم کاشانی" برای درج در تقویم رسمی کشور مصوب و ابلاغ کرد.
او ثبت این روز در تقویم ملی را بر اساس پیشنهاد و از دستاورد‌های شورای فرهنگ عمومی شهرستان کاشان خواند.
رئیس اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی کاشان به برنامه‌هایی که به این مناسبت برگزار می‌شود پرداخت و افزود: برگزاری آیین بزرگداشت محتشم در انجمن آثار و مفاخر فرهنگی کشور همراه با رونمایی کتاب مجموعه مقالات انجمن با موضوع بزرگداشت محتشم همچنین تجلیل از برگزیدگان طراحی جایزه ادبی محتشم کاشانی از این برنامه هاست.
نمکی پیشنهاد کرد: خانه محتشم کاشانی، به عنوان شایسته‌ترین مکان برای استمرار رویداد‌های فرهنگی آیینی و عاشورایی، تملک، احیا و میزبان دبیرخانه دائمی شعر و ادبیات آیینی کشور شود.
بهره گیری از ادبیات عاشورایی در سیمای شهری محرم کاشان
حسن بخشنده امنیه شهردار کاشان هم نامگذاری اول محرم به عنوان روز بزرگداشت محتشم و شعر آیینی را فرصتی برای یادآوری منزلت این شاعر مرثیه سرای عهد صفوی دانست و گفت: کاشان خاستگاه شعر و ادب آیینی برای عرض ارادت به ساحت اهل بیت علیهم السلام بوده و هست.
او استفاده از ظرفیت هنر و ادبیات عاشورایی برای متناسب سازی منظر بصری و مبلمان شهری برای ایام محرم را مورد تاکید قرار داد و با اشاره به آثار ثبت شده متعدد کاشان با موضوع محرم، استفاده از این ظرفیت را برای ارائه ظرفیت‌های فرهنگی کاشان خواستار شد.
کشتی شکست خورده طوفان کربلا
در خاک و خون تپیده میدان کربلا
گر چشم روزگار بر او زار می‌گریست
خون می‌گذشت از سر ایوان کربلا
محرم رسید و شعر محتشم باز بر کتیبه‌های سوگواری نقش بسته و از زبان هیئت‌های عزاداری شنیده می‌شود. محتشم و شعرش قرن هاست زنده اند و این چیزی نیست جز عنایت سالار شهیدان.
گزارش از حرمت سادات متولی