شهر ایور اقلیمی خشک و کم‌بارش دارد، ولی پراکندگی محوطه‌های باستانی و آثار و ابنیه تاریخی در مناطق بی‌آب‌وعلف حاشیه کویر در جنوب و تا حدی در غرب این شهر که به استان سمنان منتهی می‌شود اشاره به تغییر کلی اقلیمی در منطقه دارد که امروزه به نظر می‌رسد اهمیت ایور درگذشته به‌خاطر موقعیت استراتژیکی آن بوده و به دلیل شرایط اقلیمی مساعد، و موقعیت استراتژیکی منطقه باعث شده است در تمام طول تاریخ به طور طبیعی گذرگاهی برای آمدوشد‌های شرقی و غربی باشد که گاه اکثر کاروان‌های پیاده تا چند دهه پیش‌تر از این منطقه عبور و پس از طی مسیر از جنوب شهر ایور به شهر‌های جاجرم و اسفراین می‌رفته‌اند.
موقعیت مکانی مسجد جامع ایور
شهر ایور در جنوب غربی شهرستان جاجرم، دهستان میاندشت، بخش مرکزی واقع شده است. بنای مسجد جامع ایور در حدود ۴۰ کیلومتری شمال ایستگاه راه‌آهن جاجرم قرار دارد. شهر ایور در شهرستان گرمه واقع شده است و ارتفاع آن از سطح دریا ۹۶۰ متر است.
کوه‌های ایور در غرب شهر و رودخانه کال‌شور در ۱۴ کیلومتری جنوب شهر مهم‌ترین عوارض طبیعی در اطراف این بنا محسوب می‌شوند.
تاریخچه و وجه تسمیه مسجد جامع
در گذشته در هر مکانی که مسجد احداث می‌شد معمولاً مرکز شهر نیز در اطراف آن قرار داشت و یا اصولاً تمام کوچه‌ها و پس‌کوچه‌هایی موجود از محلی کشیده می‌شد که مسجد این شهر در آنجا احداث شده بود و نزدیک بودن به بازار و محدوده دارالحکومه که مکان خوبی برای ابلاغ فرامین حکومت به مردم بود در ساخت مسجد نیز لحاظ می‌شد.
این مساجد معمولاً مساجد بزرگ روستا و شهر محسوب می‌شدند که نسبت به سایر مساجد از اهمیت بالایی برخوردار بودند و به لحاظ مساحت نیز از سایر مساجد بزرگ‌تر بودند و اصولاً کار‌های مهم و تصمیماتی که برای روستا و شهر نیز اتخاذ می‌شد در این مکان انجام می‌گرفته است و معمولاً از جمله مساجدی بودند که همه‌روزه در آن اقامه نماز‌ها به جماعت و تمام مراسم‌های مذهبی و ایراد خطبه‌ها و تدریس علوم نیز در آنجا برگزار می‌شده است.
بزرگ‌ترین کار‌هایی که در این مساجد انجام می‌گرفته است اقامه نمازجمعه بوده است که بنا به سفارش انبیا و امامان مطهر از اهمیت و ارزش خاصی برخوردار بوده است که مردم روستا‌ها و شهر‌ها معمولاً در مساجد بزرگ و مرکز روستا یا شهر انجام می‌داده‌اند و درگذشته‌های دور این مساجد از اهمیت و اعتبار خاصی هم برخوردار بوده‌اند که به مساجد جامعه و آدینه معروف شده‌اند که نمونه‌هایی از آن‌ها را در سراسر کشور می‌توان مشاهده کرد که در شهرستان گرمه نیز چند نمونه ازاین‌گونه مساجد بنا شده‌اند.
این بنای تاریخی متعلق به قرون متأخر اسلامی بین سال‌های ۱۱۷۱ قمری احداث شده است که فقط ۲۵۳ سال از عمر آن می‌گذرد. این تاریخ بر لوح سنگی در یکی از ستون‌های مسجد قید شده است.
لوح مذکور دارای ۷۰ سانتیمتر طول و ۲۲ سانتیمتر عرض و به‌صورت طولی بر روی ستونی نصب شده است. این سنگ سیاه‌رنگ جنس نرمی دارد و در ۹ خط نستعلیق شکسته نوشته شده و در ارتفاع ۸۰ سانتیمتری نصب شده است که بر روی آن پس از عبارت «بسم‌الله الرحمن الرحیم» هشت مصرع شعر به شرح ذیل در نوشته شده است. پس از اتمام اشعار متن در زیر مصرع آخر تاریخ ایجاد مسجد ۱۱۷۱ هجری حکاکی شده است.
سوابق پژوهشی اثر
تا کنون هیچ‌گونه حفاری علمی یا گمانه‌زنی و پژوهش در مورد این اثر انجام نگرفته است و با توجه به اینکه در منابع تاریخی نیز مطالبی درباره آن نوشته نشده است بذل توجه و ارزش قائل شدن به این بنای تاریخی ضرورت دارد.
مالکیت مسجد جامع ایور
اثر تاریخی مسجد جامع ایور دارای مالکیت حقوقی است و مانند سایر آثار تاریخی مذهبی شهرستان زیر نظر اداره اوقاف و امور خیریه شهرستان نگهداری می‌شود.
مشخصات مسجد
مسجد جامع ایور با پلانی مستطیل شکل احداث شده است که درب ورودی آن در انتهای ضلع شمال غربی است. این مسجد که دارای ۵/۱۵ متر طول ۹/۳۰ متر عرض است که مساحتی حدود ۱۴۴ مترمربع را شامل می‌شود. قطر دیوار‌ها ۱/۳۰ سانتیمتر است که هشت ستون مدور در دو ردیف چهارتایی در امتداد شمال به جنوب قرار دارند و دارای سقفی گنبدی شکل است.
محراب این مسجد همانند سایر مساجد در ضلع جنوبی مسجد است
هشت ستونی که در این مسجد قرار دارند که در چهار طرف ستون‌های وسط نیز طاق‌هایی جناقی ایجاد می‌شود که سقف‌های گنبدی مسجد که هر چهار ستون یک سقف گنبدی را تشکیل می‌دهند بر روی این طاق‌ها و چهار ستون ایجاد شده است، اما جالب‌توجه‌تر از همه، وجود هشت نیم ستون در اضلاع شرقی – غربی و جنوبی مسجد است که روبروی یکدیگر ایجاد شده است و هرکدام از آن‌ها حکم یک ستون سالم را ایستایی بنا دارند که چهارتا از این نیم ستون‌ها در ضلع شرقی و چهارتای دیگر در ضلع غربی مسجد ایجاد شده است که هر دو تا از این نیم ستون‌ها با یک سقف جناقی و در عمق نیم متر و ارتفاع ۲/۸۰ متر ایجاد شده است و دونیم ستون دیگر در طرفین محراب دیده می‌شوند.
در ضلع شرقی بنای مسجد که این نیم ستون‌ها احداث شده است که آبدارخانه مسجد راه می‌یابد و در ابتدای این ضلع (ضلع شمال شرقی) نیز درب ورودی زنانه برخورد می‌کنیم که دارای پوشش چوبی است و راهرویی به ابعاد ۳×۳ را تشکیل می‌دهد که سال‌های قبل به دلیل نیاز به رفت‌وآمد جداگانه درب‌های مردانه و زنانه ایجاد شده است که در ورودی آن نیز از انتهای آن راهرو و از داخل کوچه پشتی ضلع غربی این مسجد ایجاد شده است که این راهرو بیشتر نقش کفش‌کن (جاکفشی) زنانه را ایفا می‌کند.
بنا به گفته اهالی روستا این مسجد قبلاً دارای شش ستون بوده است که دو ستون ضلع شمالی تا جلوی درب ورودی الحاقی است. دقیقاً با همان اسلوب و روش قدیمی و سنتی بنا احداث شده است که در نوع خود با دیگر ستون‌ها و سقف‌ها و دیوار‌های سنتی و قدیمی بنا هیچ‌گونه تفاوتی ندارند و مانند یک سالن چسبیده در زیر یک سقف پهناور احداث شده است که امروزه با پرده کشی از راهرویی که قبلاً اشاره شد قسمت زنانه مسجد را جدا کرده‌اند.
تمام مصالح این مسجد را خشت خام و گل تشکیل می‌دهد که به لحاظ محکمی و استحکام و جلوگیری از ترک دیوار‌ها از ترکیب کاه نیز در بین مصالح استفاده شده است که امروزه پس از تغییر و تحولاتی که ایجاد شده است از مصالحی نظیر چوب، آجر، گچ و حتی رنگ‌های شیمیایی در پوشش دیوار‌ها استفاده شده است. در ضلع شمالی نیز یک جاکفشی الحاقی دیده می‌شود که از جنس گچ بوده و تمام طول شمال مسجد را شامل می‌شود.
پوشش داخلی این بنا امروزه به دلیل انجام اصلاحاتی که انجام‌گرفته است تغییر کرده است و نشانی از مصالح قدیمی و سنتی آن مشاهده نمی‌شود و تمام پوشش از کف تا سقف مسجد را گچ‌کاری کرده‌اند که به لحاظ زیبایی مسجد با رنگ سبز پوشیده شده است. اما نکته بسیار جالب و منحصربه‌فردی که در این مسجد دیده می‌شود وجود کتیبه‌ای در یکی از ستون‌های ردیف سمت راست و در ستون دوم این مسجد است که در ارتفاع ۸۰ سانتیمتری از کف مسجد و بر روی سنگی سیاه‌رنگ به‌صورت طولی نصب شده است که مطالب آن در ۹ سطر شعر و با خط نستعلیق شکسته ایجاد شده است.
این کتیبه با بسم‌الله الرحمن الرحیم شروع می‌شود و پس از آن هشت مصرع شعر دارد که در این کتیبه اشاره‌ای به بانی بنا (رحیم بک) بنای ساختمان (قنبرعلی خراسانی) و نویسنده کتیبه (علی سبحانی) اشاراتی شده است و در انتهای این سطر‌ها نیز و در گوشه سمت چپ تاریخ ساخت مسجد و کتیبه (۱۱۷۱ هجری قمری) حکاکی شده است.
مسجد جامع ایور واقع در شهرستان گرمه با شماره ۱۷۳۸۴ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
دانش طلب