خوزستان یکی از قطب‌های کشاورزی در کشور با هزاران هکتار زمین زیر کشت و تولید ۱۴ درصد از مجموع تولیدات زراعی در ایران است.
تب و تاب حمایت از کشاورزی و خودکفایی در تولیدات زمانی بالا گرفت که به دلیل تحریم‌های بین المللی بیم آن می‌رفت این مسئله دولت را در تامین مواد خوراکی شهروندان با مشکل مواجه کند.
دهه ۷۰ بود که مقرر شد طرحی تحت عنوان «اراضی ۵۵۰ هزار هکتاری رهبر انقلاب» از سوی جهاد کشاورزی به اجرا در آید؛ این طرح در دهه ۹۰ بود که به صورت جدی‌تر دنبال و به اوج خود رسید که موجب افزایش چشمگیر تولیدات گیاهی در خوزستان شد. البته زراعت و کشاورزی در این استان به دلیل اراضی مسطح و قرار داشتن آن روی یک جلگه حاصلخیز در کنار عبور چندین رودخانه پر آب، پیشتر هم آباد بود، اما این طرح در صنعتی شدن و توسعه آن نقش مهمی داشت.
عراق یکی از مهم‌ترین مقاصد صادراتی محصولات کشاورزی استان خوزستان بود، اما بعدا سنگ اندازی در این زمینه آغاز شد و در کنار ضعف دیپلماسی و تبلیغاتی برای مجاب کردن شهروندان عراقی به استفاده از محصولات ایرانی دیگر رقبا از جمله ترکیه نیز کار خود را آغاز کردند؛ هر چند تاکنون نیز عراق همچنان مهم‌ترین مقصد صادراتی محصولات کشاورزی ایرانی به ویژه در استان‌های جنوبی مانند بصره است.
حالا جدای از این مسئله در کنار نبود بازار برای صادرات و پلاسیده شدن میوه جات و صیفی جات کشاورزان خوزستانی موضوع تامین نشدن حقابه نیز به معضلی دیگر تبدیل شده، در حالی که درآمد اکثر آنان از همین زراعت است.
خدارحم امیری زاده رئیس سازمان جهاد کشاورزی خوزستان آذر پارسال گفته بود که بیش از یک میلیون هکتار زمین قابل کشت در استان وجود دارد، اما با توجه به خشکسالی و تنش آبی زراعت در آنها ممکن نیست؛ البته او تاکید که در شرایط معمولی نیز تامین آب این اراضی برای کشاورزی وجود ندارد.
«هرچه کردیم غلط بود غلط»
کشاورزی خوزستان وابسته به آب‌های سطحی است و نبود آب در نهر‌های کوچک از شاخه رودخانه‌های بزرگ موجب منتقل نشدن آب به اراضی آنها می‌شود؛ البته آنچه بیش از همه اهمیت دارد عطش سیری ناپذیر زمین‌ها است؛ گویی گسلی در میان آنها باز شده و آب را می‌بلعد.
دلیل این مسئله را ابتدا می‌توان مافیای آب دانست که با سد سازی‌های بزرگ در پی انتقال آب از خوزستان به مناطق بیابانی آن هم نه برای شرب بلکه کشاورزی و صنعت آب بر هستند؛ تمامی منابع کشور ایران متعلق به تک تک شهروندان است و استفاده از آن نیز حق همه مردم، اما وقتی پای منافع عده‌ای خاص و محدود در میان باشد، آنوقت به قول فیض کاشانی «هرچه کردیم غلط بود غلط».
در سوی دیگر اما مشکل اساسی، کشاورزی فوق العاده آب بر در کشور است؛ در ایران برخلاف سایر نقاط جهان که ۷۰ درصد منابع آبی در زراعت صرف می‌شود ۹۰ درصد آب برای کشت استفاده می‌شود.
در اینجا موضوع مورد توجه، بهینه سازی مصرف آب و استفاده از راهکارهایی است تا آن را کاهش داد و سامانه های آبیاری نوین نیز یکی از همین روش هاست که البته در خوزستان علی رغم وجود هزاران زمین کشاورزی اما به کندی پیش می رود.
سهمیه هر استان برای اجرای سامانه آبیاری نوین تنها ۲ هزار هکتار در سال
معاون مدیریت آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی خوزستان می‌گوید: ۵۰۰ هزار هکتار زمین کشاورزی در استان قابلیت مجهز سازی به سامانه‌های آبیاری نوین را دارند که در نیمی از آن هم شرایط مهیا است، اما اعتبارات سالانه که به این منظور اختصاص می‌یابد، اندک است.
به گفته او بر اساس قانون بودجه سهم هر استان به منظور اجرای سامانه آبیاری نوین تنها ۲ هزار هکتار است که با توجه به حجم وسیع کشاورزی و قطب بودن خوزستان عدد بسیار کمی است.
آقای اسماعیلی به اشاره به این مسئله که توسعه طرح سامانه آبیاری نوین کشاورزی در هر هکتار زمین بالای ۵۰ میلیون تومان هزینه دارد، می گوید که پیشنهاد شده سهمیه خوزستان برای اجرای این طرح به سالانه ۱۰ هزار هکتار افزایش یابد که اعتبار آن بالغ بر ۵۰۰ میلیارد تومان می‌شود.
معاون مدیریت آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی خوزستان اعتبار کنونی این طرح را ۵۰ تا ۶۰ میلیارد تومان عنوان کرد که استقبال وسیع و خوبی از سوی کشاورزان نیز صورت پذیرفته و همین حالا هم بی ۶ تا ۷ هزار هزار هکتار زمین زراعی در صف انتظار برای اجرای طرح سامانه آبیاری نوین هستند.
این مقام مسئول مهم‌ترین مسئله در اجرای این طرح را کمبود اعتبارات در این زمینه دانست، زیرا باید دولت تا ۸۰ درصد آن را پرداخت نماید و حدودا فقط ۲۰ درصد بر عهده کشاورز است.
اسماعیلی گفت: سامانه آبیاری نوین افزایش بهره وری را موجب می‌شود و راندمان آبیاری که در کشاورزی سنتی ۳۰ تا ۳۷ درصد است با اجرای این طرح به ۷۵ درصد افزایش می‌یابد.
سهم ۵۰ درصدی خوزستان از آورد رودخانه و بارش‌ها
واقعیت آن است که خوزستان این قطب کشاورزی همواره با چالش تامین آب کشاورزی روبرو بوده و این مسئله طی سال‌های اخیر با تشدید خشکسالی نمود بیشتری یافته؛ در اواخر خرداد پارسال برخی کشاورزان در روستا‌های حمیدیه به دلیل نبود آب برای کشاورزی و خشکیدن نهر‌ها دست به تجمعات زدند.
این تجمعات با سرعت به ده‌ها شهر خوزستان رسید و دیگر کشاورزان نیز برای حمایت از آنان به خیابان آمدند. اگرچه این اعتراضات مردمی و مسالمت آمیز با نفوذ گروه‌های تجزیه طلب و ترور برخی شهروندان و همچنین تحریف خواسته‌های مردم از سوی رسانه‌های فارسی زبان خارجی سمت سوی دیگر گرفت، اما مطالبه آب بود.
حمیدیه یکی از شهرستان های خوزستان و دارای ده ها نخلستان است که آب شیرین رودخانه سیراب کننده نخیلات است؛ در شادگان نیز صدها درخت نخل وجود دارد اما به دلیل نبود آب و شوری بالای آن خشک شده اند.
تامین حقابه کشاورزی خوزستان در اینجا اهمیت بالایی پیدا می‌کند؛ سید کریم حسینی نماینده مردم از حوزه انتخابیه اهواز، باوی، حمیدیه و کارون در مجلس شورای اسلامی به سند آب هر استان اشاره دارد که از سوی وزارت نیرو مشخص شده.
او می‌گوید سندی وجود دارد که مقرر شده ۵۰ درصد آورد آب در حوضه‌های آبریز هر استان به همان استان اختصاص یابد که بعدا وزارت نیرو قصد داشت نیمی از این مقدار را به خوزستان اختصاص دهد، اما با فشار نمایندگان استان خوزستان در مجلس همان ۵۰ درصد به تصویب رسید.
به گفته آقای حسینی با توجه به خشکسالی سال‌های اخیر، آورد آب رودخانه و بارش‌های نیز کاهش یافته، اما مطالبه ما رهاسازی حداقلی آب است تا بتوان حقابه کشاورزی و محیط زیست خوزستان را تامین کرد.
آب نخیلات تامین می‌شود؟
خوزستان سرزمین نخل و آفتاب است و این درخت ثمرده با محصولی شیرین نماد این استان است، اما به دلیل خشکسالی و آنچه کمبود آب ذخیره شده پشت سد‌ها خوانده می‌شود، بسیاری از درختان در مناطقی از جمله شادگان و حمیدیه خشک شده اند.
یک نخل دار در شادگان به ما گفت که پارسال ده‌ها اصله درخت نخل به دلیل بالا بودی میزان شوری آب و نبود آب خشک شدند، امسال نیز به نظر نمی‌رسد که وضعیت بهتر شده باشد و عجیب است چرا در حالی که آب پشت سد‌ها زیاد است، اما رهاسازی نمی‌شوند؟!
محمد حسنی نسب در پاسخ به سوالات ما در خصوص تامین آب برای نخیلات می‌گوید: ۴۲ هزار هکتار سطح زیر کشت نخیلات استان هست که چنانچه رهاسازی آب از سد‌های استان بر اساس میزان نیاز آبی آخرین الگوی کشت تعیین شده انجام شود و برداشت آب در مناطق بالادست مدیریت شود، تنش آبی در نخیلات حداقل خواهد بود.
آنچه که دستکم تاکنون و بر اساس شواهد و اطلاعات کشاورزان می‌رسد نشان از تامین نشدن آب برای کشاورزی است، هر چند توسعه آبیاری نوین اقدامی است که با صرفه جویی در مصرف آب نه تنها بهره وری را افزایش می‌دهد، بلکه از تنش‌های آبی نیز می‌کاهد.
اما در هر حال این مسئله به معنای آن نیست که حقابه کشاورزی خوزستان تامین نشود، زیرا که معیشت شهروندان به همین آب بستگی دارد و انتظار می‌رود با مدیریت صحیح آب در بالا دست هم آب کشاورزی تامین شود و هم حقابه تالاب‌های بین المللی مورد توجه ویژه قرار بگیرد؛ تالاب‌هایی که حالا در حال تبدیل شدن به کانون‌های گردو خاک هستند.
گزارش از ساسان ناصری زاده