«فَلَکَ الْحَمْدُ وَالشُّکْرُ یَا مَنْ أَقالَ عَثْرَتِی، وَنَفَّسَ کُرْبَتِی» حمد و سپاس برای توست ای آن که لغزشم را نادیده گرفت و اندوهم را زدود، فرازی از دعای عرفه است که در چنین روزی خوانده می‌شود تا در کنار استغفار و نیایش با خداوند به شناخت کاملی از او برسیم.
روز عرفه ، ۹ ذی‌الحجه، از روز‌های پرفضیلت سال است که در روایات بسیاری آن را به عنوان روزی ویژه برای بخشایش گناهان و استجابت دعا معرفی کرده‌اند، عرفه، یک روز پیش از عید قربان است که در منابع روایی اعمالی برای آن برشمرده‌اند و با فضیلت‌ترین آن‌ها دعا و استغفار است.
همچنین زیارت امام حسین (ع) و خواندن دعای عرفه نیز در این روز بسیار سفارش شده است، بنا بر فقه شیعه حج گزاران باید از ظهر تا غروب شرعی این روز را درعرفات وقوف کنند.
نظر به اهمیت این روز، ادعیه و مناجاتی ویژه از معصومین و بزرگان دینی نقل شده است، در برخی منابع، دعایی از پیامبر (ص) برای این روز نقل شده است، از جمله مشهورترین این ادعیه، دعای عرفه امام حسین (ع) است که بسیاری از شیعیان هر ساله در نقاط مختلف دنیا، به قرائت آن در این روز توجه جدی دارند.
در خصوص دعای عرفه و فضلیت آن با سید محمد حسین میرلوحی پژوهشگر معارف اسلامی گفت‌وگو کرده ایم.
فضلیت دعای عرفه چیست؟
به صورت کلی دعای عرفه از فضیلت خاصی برخوردار است، در روایات ما عنوان شده که دعا مغز عبادت خداست، مثل یک گردویی که پوست‌ها را باید بکنی به مغز شیرین و خوشمزه اش برسی، اگر عبادت را یک میوه تصور کنیم آن مغز خوشمزه و لذیذ عبادت، دعاست، همچنین روایت شده که انبیای عظام الهی از یک سلاح بسیار قوی که قویترین سلاح هاست استفاده می‌کنند، سوال شد آن سلاح چیست، پاسخ فرمودند: دعا
به صورت خاص در مورد عرفه و دعا در آن روز روایتی از امام صادق علیه السلام وجود دارد که بیان می‌کنند: تَخَیَّر لِنَفسِکَ مِنَ الدُّعاءِ ما أحبَبتَ واجْتَهِد، فإنَّهُ (یَومَ عَرَفَة) یَومُ دُعاءٍ و مَسألَةٍ؛ فرمودند که در روز عرفه خودت را مشغول دعا کن آن مقدار که دوست داری و حتی در دعا کردن جهاد کن یعنی از توان خودت مایه بگذار چرا که آن روز، روز دعا و درخواست از خداوند است که در تقویم ما هم به روز نیایش ثبت شده است.
از نگاه دیگر این دعا توسط سیدالشهدا علیه السلام در همان صحرای عرفات و در شب عید قربان که از بزرگترین اعیاد الهی است که به دست ما رسیده است، حتی آمده است که این دعای بسیار طولانی را امام حسین ع به صورت ایستاده زیر طاق آسمان با حال اشک و زاری قرائت کردند.
دعای عرفه حاوی چه مضامین مهمی است؟
مضامین متعدد و مختلفی در این دعای عظیم الشان به کار رفته است، مثل بسیاری از ادعیه ما ادب اول دعا یعنی شکر خدای متعال و بیان نعمت‌های او مخصوصا نعمت‌های خلقت انسان و مراحل نضج و رشد و او بیان می‌شود.
فصل مفصلی در این معنا توسط حضرت بیان می‌شود که نهایتا امام حسین اعتراف خود را با قرآن تضمین می‌کند که هرگز نمی‌شود شکر یکی از این همه نعمت‌ها را شروع کرد.
بعد از این فصل در روایت آمده است که حضرت بنا می‌کند به گدایی و مسالت با گریه و حالت شکستگی بیشتر و از خدا می‌خواهد که نور توحید را متلالی‌تر از همیشه در وجودش روشن کند.
مجددا دوباره شروع می‌کنند به بیان نعمت‌های الهی و از خدای متعال برای زندگی خویش حرز و امان در دنیا و آخرت مسالت می‌نماید. بیچارگی و فقر خود را نسبت به خدای قدیر علی الاطلاق فریاد می‌زند و از این لحظه دائما استغفار و طلب بخشش را اصل دعا‌های خود قرار می‌دهد.
به نظر می‌رسد اگر بخواهیم اصل خواسته‌های خود را در این روز بیان کنیم همان اصل خواسته‌های ما در شب‌های قدر است که گردنمان از آتش جهنم و اهوال قیامت آزاد شده است.
از مرحله به بعد مضامین توصیف ربوبیت خدای متعال با عبارات مستمر انت الذی انت الذی آغاز می‌شود و با بزرگ خواندن خدا حالا نوبت به این می‌رسد که ضعیفی و حقارت و کوچکی خود را نزد خدا اعتراف کنیم بلکه او دلش به حال نزار ما بسوزد و ما را ببخاشید.
حالا که با اشک و آه پاک شده ایم فرصت مناسبی است که از او نعمت‌های این دنیایی و گره گشایی‌ها را از ریز و درشت از خدای متعال بخواهیم. در این حین و بین مکررا برای ضمانت بالا رفتن دعای خویش بر محمد و خاندان مطهر او درود می‌فرستیم.
ارتباط بین دعای عرفه و قیام عاشورا چیست؟
اگر مضمون محوری دعای عرفه را اعلای کلمه الله و تبیین توحید ذاتی و افعالی خدای متعال بدانیم که حقیقتا هم همین است، قیام عاشورای اباعبدالله الحسین که چندی پس از آموزش این دعا به پسران غالب اسدی و بلکه همه امت اسلامی رخ داد، چیزی جز برقراری واقعی حکومت الله در ممالک اسلامی نبود.
به تعبیر صریح‌تر بنظر می‌رسد شالوده ایدئولوژیک قیام حسینی در روز عرفه در بیان سیدالشهدا علیه السلام انشاء شد. از آن گذشته ما نباید فراموش کنیم لحظات اوج قیام اباعبدالله الحسین که از شب عاشورا این اوج گیری شروع شد تا لحظه آخر از نفس ایستادن سرور آزادگان عالم، همه و همه لبالب بود از مناجات و عشق بازی با خدای متعال. آن گریه‌ها و مناجات‌های نیمه شب اصحاب امام حسین و خیام گرفته تا آن لحظه‌ای که تیر به قلب امام حسین خورد و حضرت از اسب سرنگون شد که با عبارت یا غیاث المستغیثین عاشقانه با خدا مناجات فرمود.
رویکرد تربیتی و اخلاقی دعای عرفه چیست؟
وقتی حال و هوای روز عرفه را می‌بینیم یا تعابیری که راوی روایت در لابلای دعا از حال امام حسین نقل می‌کند یا وقتی عبارات دعا را قرایت می‌کنیم این حس معرفتی در وجود انسان غالب می‌شود که تو باید در مقابل خدا خاضع و خاشع و گردن شکسته باشی، می‌دانیم کبریایی و بزرگی کردن صفتی است که هرگز خدای متعال اجازه نمی‌دهد کسی با او در این صفت شریک شود، تصریح دارد روایت امام صادق علیه‌السّلام که: «کبریا و بزرگی ردای خداوند است و هر کس بر سر این ردا با او ستیزه و کشمکش کند، وی را در آتش سرنگون سازد»
یکی از بزرگترین رذایل اخلاقی و تربیتی تکبر و خودبزرگ بینی است، کسی که اهل دعای عرفه است و درک می‌کند که ذره‌ای در این عالم بیش نیست و همه کاره خداست و همان که به بندگان خود و دیگر خلایق عزت داده است و آن‌ها را اکرام کرده است هرگز به خود اجازه نمی‌دهد این صفت ناپسند و این رذیلت موبقه را در وجود خود پرورش دهد.
مسئله دیگر مطلب روحیه سپاسگزاری است، فصل فراوان و طولانی از این دعا به مساله حمد و ثنای الهی برمی گردد به تعبیری روحیه شکرگزاری را این دعا تقویت می‌کند، چیزی که امروزه در جامعه ما فراموش شده است روحیه تقدیر و تشکر از کسانی است که برای ما نعمتی را فراهم کرده اند، البته این روحیه زمانی تقویت می‌شود که ما توان دیدن خوبی‌ها و زیبایی‌ها را داشته باشیم.
به جرئت می‌توان گفت امروز سپاسگزار نعمت‌ها نیستیم و دشمن هم از این سوءاستفاده می‌کند برای ریشه دواندن این مریضی سیاه بینی همه چیز است که امیدوارم این دعا این بلیه را در جامعه ما کمرنگ کند.
مهم‌ترین مسئله که در روز عرفه باید به آن توجه کرد چیست؟
مجالس دعا مورد توجه خدا است و در روایات آمده که اهل بیت علیهم السلام به مردم امر می‌فرمودند جمعی دست به دعا بردارید که خدا حیا می‌کند آن دعا را مستجاب نکند، اما این موضوع به این معنا نیست که وظیفه خواندن دعا بر عهده مداح یا دعاخوان است و ماباید نهایتا دعا را تکرار کنیم.
خواندن دعا و آن لحظه برقراری ارتباط قلبی با خدا با عبارات بسیار لذیذ امام حسین ع وظیفه ما است، توجه به گدایی به درگاه الهی و فقر ما نسبت به او یک حالتی است که باید تلاش کنیم در خودمان ایجاد کنیم و همان طور که در حالات این دعا ذکر شده باید تلاش کنیم با این فراز‌ها اشک بریزیم که این نیازمند حضور قلب است.
البته ناب‌ترین گریه‌ها گریه بر مصیبت اباعبدالله است لکن، گریه بر حال نذار و روی سیاه خودمان هم نیاز است که گاهی دیده می‌شود در جلسات دعا این مساله کمرنگ می‌شود.
طبق روایتی از پیامبر که می‌فرمایند: ادعوا الله و انتم موقنون بالاجابه، هنگامی که خدارا می‌خوانید یقین به اجابت داشته باشید باید باور کنیم امروز درهای آسمان به سمت زمین باز شده است و از شرایط استجابت دعا این است که مطمئن باشیم خداوند آن را اجابت می‌کند.
ما امید داریم که خدای متعال همه کاره عالم است و اصلا کس دیگری کاره‌ای نیست و او قول داده وضمانت کرده مخصوصا در این روز کسی را دست خالی بر نمی‌گرداند این روحیه نباید فراموش شود، ان شاءالله در صدر همه دعا‌ها ظهور و قیام مهدی فاطمه که گره گشای اصلی عالم است در این روز فراموش نشود.