هر سال تعداد زیادی از مسلمانان قصد زیارت بیت‌الله الحرام را می‌کنند و به حج مشرف می‌شوند، اما در این میان عده‌ای نیز کنار زیارت، سیاحت و تجارتی را می‌گنجانند که شباهتی با اعمال عبادی حج ندارد، رفتار‌هایی مادی‌گرایانه که وقتی آن را کنار حال‌وهوای معنوی حج قرار می‌دهیم، نه‌تن‌ها تشابهی میان آن‌ها مشاهده نمی‌کنیم، بلکه گویی انسان را از یاد واقعه عظیم حج غافل می‌کند. این ابهام هنوز هم در ذهن عده‌ای از مردم باقی است که چگونه می‌توان اعمال عبادی مانند حج تمتع یا عمره و یا زیارت ائمه اطهار علیهم السلام را با سیاحت و دنیادوستی جمع کرد.
خبرگزاری تسنیم در گفت‌وگویی که با دکتر فاطمه سلیمانی، استاد حوزه و محقق قرآنی، انجام داده مطالبی درباره ضرورت‌ها و بایسته‌های اعمال حج و لزوم آشنایی با مفاهیم و معارف حج به دست آورده است. آن‌طور که این کارشناس اسلامی توضیح می‌دهد، اعمال و رفتار حاجی هم بر پایه همان قصد و غرض اولیه او نهاده شده است و شکل می‌گیرد. همان طور که امام جعفر صادق علیه السلام درباره میزان تأثیرگذاری نیت و قصد انسان بر رفتار‌ها و کار‌های او می‌فرماید: «نیّة المؤمن خیر من عمله و نیّة الکافر شرّ من عمله و کل عامل یعمل علی نیّته» به این معنا که نیت مؤمن از عملش بهتر است و نیت کافر از عملش بدتر، و هر عمل‌کننده‌ای بر اساس نیتش عمل می‌کند، بنابراین وقتی قصد می‌کنیم که به سفر حج مشرف شویم و خانه خدا را زیارت کنیم، در وهله اول لازم است که قصد و غرض خود را از این سفر معنوی، پاک و الهی کنیم. هر نوع شک و شبهه نسبت به زیارت را در ذهن خود از بین ببریم، ذهنمان را پاک کنیم و آماده سفر شویم.
ضرورت درک مفهوم عمیق حج
با توجه به اینکه مردم در مراسم حج اعمال عبادی را به‌جا می‌آورند که این اعمال دارای باطن و مفهومی است، می‌خواهیم بدانیم؛ آشنا بودن و شناخت مفاهیم و نیت حج چه تأثیری در مقبول بودن زیارت بیت‌الله الحرام دارد؟
درست است که حج مجموعه‌ای از اعمال است، اما هر حاجی باید توجه داشته باشد که حج معانی را به‌جا بیاورد نه حج مناسک، یعنی عمق و کنه مناسک را درک کند و بداند هر یک از اعمال حج بر اساس کدام نیت و مقصود انجام می‌شود و چه هدفی را دنبال می‌کند، در این صورت است که حج او مورد قبول خدا قرار می‌گیرد.
چون در حج تمتع همه چیز به نیت افراد بستگی دارد و تمام مناسک حج نشانه‌ای است و رمزی دارد، به‌عنوان مثال وقتی کسی نداند چرا سجده می‌کند، فقط پیشانی‌اش را بر خاک گذاشته و مفهوم حقیقی سجده را درک نکرده است، به این ترتیب است که انسان در حج توحید و یکتاپرستی را با طواف به مرحله عمل درمی‌آورد و به مفهوم حقیقی آن دست پیدا می‌کند، همان طور که باید معانی و مفاهیمی مثل مقام حضرت ابراهیم علیه السلام و سعی حضرت هاجر سلام الله علی‌ها را درک کند.
تجارت یا زیارت؟
گاهی اتفاق می‌افتد که افرادی به‌قصد سیاحت و یا تجارت به حج می‌روند، عمل این افراد چه حکمی دارد و آیا حج این افراد مورد قبول قرار می‌گیرد؟
باید بدانیم که ما برای چه حج می‌رویم، برای اینکه بیت‌الله الحرام را زیارت کنیم، پس مقصد اصلی زیارت است نه سیاحت یا استراحت. البته همان طور که اشاره کردید گاهی اتفاق می‌افتد که معدودی از افراد به‌قصد تجارت یا سیر و سفر و گردش به حج می‌روند. لازم است که توجه این گونه افراد را به باطن حج و معنویت آن جلب کنیم، چون زمانی حج و اعمال آن مورد قبول خداوند قرار می‌گیرد که بر اساس نیت الهی و قرب الی الله باشد، بنابراین می‌توان گفت که نیت و مقصود فرد از سفر حج در حکم پایه و اساس کوشش و سعی او در حج است.
شرط قبول حج و زیارت
بنابراین تا زمانی که نیت حقیقی و الهی نباشد، حج مورد قبول نخواهد بود، درست است؟
بله. چون سایر اعمال و رفتار حاجی هم بر پایه همان قصد و غرض اولیه او نهاده شده است و شکل می‌گیرد. همان طور که امام جعفر صادق علیه السلام درباره میزان تأثیرگذاری نیت و قصد انسان بر رفتار‌ها و کار‌های او می‌فرماید: «نیّة المؤمن خیر من عمله و نیّة الکافر شرّ من عمله و کل عامل یعمل علی نیّته» به این معنا که نیت مؤمن از عملش بهتر است و نیت کافر از عملش بدتر، و هر عمل‌کننده‌ای بر اساس نیتش عمل می‌کند؛ بنابراین وقتی قصد می‌کنیم که به سفر حج مشرف شویم و خانه خدا را زیارت کنیم، در وهله اول لازم است که قصد و غرض خود را از این سفر معنوی، پاک و الهی کنیم. هر نوع شک و شبهه نسبت به زیارت را در ذهن خود از بین ببریم، ذهنمان را پاک کنیم و آماده سفر شویم، در عین حال قصد و منظور خود را از این سفر، زیارت بدانیم نه گردش و تفریح و یا تجارت.
خلوص نیت در عبادات
معنای خلوص نیت در عبادات چیست؟ آیا اگر قصد کنیم که هم اعمال حج را انجام دهیم و هم سیاحت کنیم، حج قبول است و می‌توان گفت خلوص نیت داشته‌ایم؟
یادآوری این نکته ضروری به‌نظر می‌رسد که هر عبادتی در شرایطی مورد قبول درگاه خداوند متعال قرار می‌گیرد که انسان به‌قصد رضای خدا و رسیدن به قرب او انجام بدهد، در حقیقت خلوص نیت است که شرط قبولی عبادت و طاعت ما به حساب می‌آید و سایر اعمال ما را به‌تبع خود، ناب و خالصانه می‌کند، در حالی که اگر این شرط مهم و اساسی مورد توجه قرار نگیرد و هر کسی با هر نیتی به سفر حج برود، به‌طور طبیعی اعمال او در حین این سفر معنوی طبق رفتار‌ها و اعمالش خواهد بود.
به این ترتیب است که می‌توان گفت برخی از سفر‌های حج ممکن است فقط به‌معنی رنج و سختی سفر باشد و آنچه باید از معنویت نصیب انسان شود، اتفاق نخواهد افتاد، درنتیجه حجی که به‌عنوان فریضه و واجب دینی باید ادا شده باشد، انجام نمی‌شود، همان طور که خداوند در آیه ۲۳ سوره مبارکه فرقان می‌فرماید: «قَدِمْنَا إِلَى مَا عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْنَاهُ هَبَاء مَّنثُورًا؛ و به‌سوى آنچه (در حال کفر) انجام دادهاند از عملها (ى خیر مانند انفاقات و خدمات و اختراعات نافع و غیره) رو مىآوریم، پس آن‌ها را غبارى پراکنده (در هوا) قرار مىدهیم (زیرا پاداش خدا تفضّلى است نه استحقاقى علاوه آنکه نعمتهاى دنیوى خود پاداش است، ولى نعمتهاى آخرت مشروط به ایمان است).»
درنتیجه کسی که به زیارت بیت‌الله الحرام مشرف می‌شود لازم است که نیت و مقصودش از این سفر را خالص برای خدا کند و تنها برای تقرب جستن به‌سوی او و تأسی کردن به سیره پیامبران خدا علیهم السلام و به‌خصوص پیغمبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله و اهل‌بیت علیهم السلام به حج برود و قصد و منظور دیگری جز این نداشته باشد.
علت واجب‌بودن حج بر افراد مستطیع
می‌دانیم که حج، یکی از مهم‌ترین شعائر در دین حضرت ابراهیم علیه السلام به‌شمار می‌آید، دراین‌باره حکم آیات قرآن چیست و چرا حج برای هر فرد مستطیعی واجب شده است؟
این نکته در قرآن کریم مورد تأکید قرار گرفته است، همان طور که خداوند متعال در آیات ۲۶ و ۲۷ سوره مبارکه حج دراین‌باره می‌فرماید: «وَ إِذْ بَوَّأْنَا لِإِبْرَاهِیمَ مَکَانَ الْبَیتِ أَن لَّاتُشْرِکْ بِی شَیئًا وَ طَهِّرْ بَیتِی لِلطَّائِفِینَ وَ الْقَائِمِینَ وَ الرُّکَّعِ السُّجُودِ؛ وَ أَذِّن فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یأْتُوکَ رِجَالًا وَ عَلَى کُلِّ ضَامِرٍ یأْتِینَ مِن کُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ؛ و مکان خانه را برای ابراهیم آشکار کردیم و گفتیم: هیچ چیز را شریک من مساز و خانه مرا برای طواف‌کنندگان و بر پای ایستادگان و راکعان و ساجدان پاکیزه بدار؛ و مردم را به حج فرا خوان تا پیاده یا سوار بر شتران تکیده از راه‌های دور نزد تو بیایند.»
در عین حال برای تمام تاریخ‌شناسان ادیان ثابت شده است که کعبه توسط حضرت ابراهیم علیه السلام و فرزندش حضرت اسماعیل علیه السلام تجدید بنا شده است و در عین حال از تاریخ مشخص می‌شود که آن حضرت در حدود دوهزار سال قبل از میلاد حضرت عیسی علیه السلام در این دنیا زندگی می‌کرده است، با این احتساب می‌توانیم بگوییم که کعبه با بنای ابراهیمی حدود چهار هزار سال قبل ساخته شده است.
حضرت ابراهیم علیه السلام پس از اینکه در مکه اقامت کرد، در زمانی که فرزندش اسماعیل علیه السلام سی‌ساله بود مأمور شد بیت‌الله الحرام را بازسازی کند و به این ترتیب با کمک فرزندش خانه کعبه را ساخت. از آن زمان تا سال‌ها، سنت‌های آن حضرت در حج رعایت می‌شد، اما به‌مرور زمان عقاید انحرافی و جاهلیت در سنت‌های حج هم رسوخ کرد.
منبع: تسنیم