استان یزد از استان‌هایی است که به لحاظ منابع آبی بیشترین محدودیت و محذوریت را دارد و ضروری است از این منابع محدود به طور بهینه استفاده شود. از این رو مدیریت منابع آبی در تمامی بخش‌ها ضروری است و از آنجا که بخش کشاورزی بیشترین مصرف آب را دارد، باید تمهیدات مناسب برای آن اندیشیده شود. کم آبی بلای جان کشاورزی استان یزد است و نبود راهکار متعارف، تبعات جبران ناپذیری را برای این دیار تاریخی به همراه آورده است. در این مجال پای صحبت تنی چند از کشاورزان، گلخانه داران و مسئولان بخش کشاورزی یزد نشستم تا واقعیت کم آبی استان را در بخش کشاورزی به تحریر درآورم.
ابراهیم زمانی که تحصیلات کشاورزی دارد و گلخانه داری انجام می‌دهد، می‌گوید: مدتی است که سیستم قطره‌ای و استخر پلیمری برای گلخانه خود ایجاد کردم که آب را در استخر ذخیره سازی کرده سپس با سیستم قطره‌ای از این آب در یک زمان مشخص برای آبیاری استفاده می‌کنم.
این کشاورز یزدی با اشاره به کم آبی در استان و گرانی مواد اولیه برای کشت گلخانه‌ای، این نوع کشت را در معرض نابودی می‌بیند و بیان می‌کند: سازمان جهاد کشاورزی لازم است یک منطقه بندی در استان برای کشت انجام دهد، زیرا در آینده‌ای نه چندان دور در خصوص صیفی جات گلخانه‌ای همچون خیار سبز و گوجه با کمبود اساسی مواجه می‌شویم.
او می‌گوید: شوری آب، غلظت PC و PH در آب‌های زیرزمینی بالا است که وارد خاک‌های کشاورزی می‌شود و این خاک‌ها با کاهش تولید همراه است.
گلخانه‌دار یزدی از سازمان جهاد کشاورزی درخواست دارد که سیستم آبیاری قطره‌ای به روز رسانی شود و دستگاه‌های تصفیه آب یا شوری‌شکن در مسیر آبیاری قرار گیرد و یا اینکه سیستم‌های هوشمند قطره‌ای نصب شود که منجر به عملکرد بالاتر این سیستم گردد.
به گفته او سیستم قطره‌ای کنونی مستهلک شده و شلنگ‌های مورد استفاده استاندارد نیست و لازم است سازمان جهاد کشاورزی نظارتی بر نحوه تولید سیستم آبیاری قطره‌ای داشته باشد چرا که تولید غیراستاندارد شلنگ‌های آبیاری قطره‌ای منجر به پمپاژ غیریکسان آب در زمین‌های کشاورزی شده است.
اصغر زارع استادیار دانشکده منابع طبیعی و کویرشناسی دانشگاه یزد در خصوص مدیریت منابع آب استان می‌گوید: اینکه چه منابع آبی در کجا استفاده شود، مفهوم مدیریت منابع آب است. مثلا آبیاری بخشی از فضای سبز استان به وسیله آب آشامیدنی است که ضرورت دارد تجدید نظر صورت گیرد و بر اساس کیفیت، آب را دسته بندی کنند. به عبارتی جدولی از کاربری‌ها وجود داشته باشد تا آب طبقه بندی شده در کاربری‌های متناسب مورد استفاده قرار گیرد. این کار باعث می‌شود دیگر آب دارای ارزش آشامیدن در فضای سبز مورد استفاده قرار نگیرد.
او با انتقاد از ناهماهنگی نهاد‌های متولی آب که مانع اجرای دسته بندی کیفی آب برای مصارف مختلف شده‌اند می‌گوید: ضروری است یک سیستم نظام‌مند برای مدیریت آب استان وجود داشته باشد.
به اعتقاد او منابع آب استان مشخص است لذا شناخت نیاز‌های آبی استان می‌تواند در امر مدیریت منابع آبی کمک شایانی کند. در واقع مدیریت منابع استفاده از تمام ظرفیت آبی استان بدون هدر رفت است.
محمد حسین ملانوری معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی استان یزد در مورد مدیریت مصرف آب در بخش کشاورزی می‌گوید: اولین اقدام سازمان در این زمینه اجرای سیستم‌های آبیاری نوین است که دیگر آب به صورت روباز مورد استفاده قرار نمی‌گیرد. اگر آبیاری قطره‌ای در جایی صورت نگیرد، قطعا انتقال آب با لوله است. اقدام بعدی در این خصوص احداث استخر ذخیره آب برای افزایش راندمان آبیاری است که محصولات کشاورزی را از ابتدا تا انتهای زمین به طور یکنواخت آبیاری می‌کند.
احداث گلخانه از دیگر راهکار‌های سازمان جهاد کشاورزی برای مدیریت منابع آب است. در استان یزد تبخیر بالای سه هزار میلیمتر در سال وجود دارد که برای مقابله با آن دو هزار هکتار گلخانه احداث شده که افزایش پنج برابری تولید را نیز به دنبال داشته و انقلابی در کشاورزی محسوب می‌شود.
ملانوری می‌گوید: کشت گیاهان کم آبخواهی مانند پسته به جای گیاهان پرآبخواهی همچون هندوانه، یونجه، ذرت و خربزه در دستور کار سازمان جهاد کشاورزی است، به طوری که کشت پسته در بیست سال گذشته از حدود هشت هزار هکتار به پنجاه هزار هکتار در استان رسیده است.
ملانوری با اشاره به اینکه سازمان جهاد کشاورزی مروج صنعت گلخانه در یزد است، می‌گوید: برای افزایش کارایی گلخانه‌ها، تغییرسازه‌های آن از جوشی به پیچ و مهره در حال اجرا است و سازمان برای حمایت از کشاورز تسهیلات کم بهره‌ای در نظر گرفته است. همچنین از کارشناسان برجسته کشور برای افزایش ارتقاء سطح علمی گلخانه داران دعوت به عمل آورده است به طوری که در اوج بحران کرونا کلاس‌های آنلاین در این خصوص برگزار می‌شد.
این مقام مسئول در خصوص کشت گندم که هنوز از روش غرقابی استفاده می‌شود، می‌گوید: روش‌های جایگزین وجود دارد، ولی به شدت هزینه بر است. با افزایش قیمت گندم و هرچه واقعی‌تر شدن قیمت این غله تلاش برای ارتقاء سطح کیفی آن و اقدامات اساسی برای کاهش مصرف آب نیز در این غله در دستور کار قرار دارد.
ابراهیم رعیت گلخانه دار یزدی می‌گوید: سیستم آبیاری قطره‌ای بازدهی بالاتری نسبت به روش غرقابی دارد و پنجاه درصد در مصرف آب صرفه جویی می‌شود.
او از سازمان جهاد کشاورزی به عنوان متولی امر کشت در استان درخواست می‌کند برای افزایش تولیدات کشاورزی و کاهش زیان کشاورزان، کشت‌های آزمایشگاهی بر اساس شرایط اقلیمی استان انجام دهد و به کشاورز محصولاتی که واجد مصرف آب کمتر و بازدهی بیشتر است، معرفی کند. همچنین در صورت زیان‌دهی کشت پیشنهادی از گلخانه داران حمایت کند. سوددهی ناخودآگاه کشاورز را به کشت محصولات پیشنهادی سازمان جهاد کشاورزی ترغیب می‌کند.
گلخانه‌دار یزدی تاکید می‌کند: سازمان جهاد کشاورزی استان ضروری است با قاطعیت با کشت محصولات پرآبخواهی، چون هندوانه، خربزه و گندم برخورد کند.
ملانوری معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی استان یزد به آبیاری زیرسطحی در استان اشاره می‌کند که به دلیل اجرای آن برای اولین بار در استان با اشکالاتی همراه بوده است.
او طرح ایجاد سایه‌بان بر روی مزارع و باغات را به عنوان یک کار جدید برای بهینه سازی مصرف آب عنوان می‌دارد که بعضی از استان‌ها شروع کرده‌اند. البته این طرح نیاز به حمایت جدی دارد، زیرا کشاورز به علت گرانی مواد اولیه به ناچار از اجرای این طرح خودداری می‌کند. در حالی‌که با وام دو درصدی و تسهیلات به انجام این کار ترغیب می‌شود. با اجرای این طرح بیست و پنج تا سی درصد در مصرف آب صرفه جویی صورت می‌گیرد.
اکبر شیخ علیشاهی مدیر باغبانی سازمان جهاد کشاورزی یزد تغییر الگوی کشت را از برنامه‌های این سازمان خصوصا در حوزه باغبانی می‌داند که منجر به الگوی کشتی متناسب با شرایط کم آبی استان می‌شود.
او می‌گوید: استان یزد از نظر سطح گلخانه در مقام چهارم کشور قرار دارد و جزء استان‌های پیشرو در این زمینه است. سازمان جهاد کشاورزی نیز با ایجاد شهرک‌های گلخانه‌ای و توسعه آن به روند بهینه سازی مصرف آب کمک کرده است.
شیخ علیشاهی با بیان اینکه سازمان جهاد کشاورزی یک برنامه مشخص کشت دارد که از گیاهان کم آبخواه حمایت می‌کند، تصریح دارد که هیچ گاه در دستور کار سازمان توصیه به کشت هندوانه یا یونجه وجود ندارد و عموما گل محمدی، زعفران، عناب و زرشک در اولویت کشت است که با دادن تسهیلات یا نهال یارانه دار درصدد حمایت از کشت اینگونه مجصولات بوده است.
آنچه مسلم است اینکه داشتن رتبه شاخص کشوری در زمینه کشت محصولات گلخانه‌ای نباید مسئولان بخش کشاورزی را متقاعد سازد که کار اساسی در حیطه مدیریت منابع آبی استان صورت گرفته است. به هر حال استفاده از روش‌های نوین و تجهیزات دانش بنیان در کنار به روز رسانی کردن دانش کشاورزان ضروری است.
سازمان جهاد کشاورزی استان لازم است روابط گسترده‌ای را با کشاورزان و گلخانه داران داشته باشد و خود را همواره به عنوان حمایتگر برای این قشر معرفی کند و از تجربیات آنان برای ارتقای روند مدیریت بخش کشاورزی استان به ویژه در حیطه آب استفاده کند.
گزارش از: ثریا آسایش