کهن‌دیار اردبیل با وجود آثار، محوطه‌ها و ابنیه‌های تاریخی و باستانی به عنوان یکی از مناطق مهم مهد تمدن کشور شناخته می‌شود که کشف و شناسایی اشیا و محوطه‌های مختلف باستانی که تحسین همگان را برانگیخته است، موید این مطلب بوده و اردبیل را به یکی از شهر‌های تاریخی و باستانی ایران تبدیل کرده است.
مجموعه جهانی شیخ صفی‌الدین اردبیلی، دو پایگاه ملی شهر یری و کنزق، بقعه شیخ کلخوران، بقعه شیخ حیدر، بنای عظیم جمعه‌مسجد، بازار تاریخی اردبیل و خانه‌ها، قلعه‌ها، محوطه‌ها، پل‌ها و حمام‌های تاریخی که هر کدام مربوط به دوران تاریخی متفاوتی هستند، معرف تاریخ و تمدن اردبیل از دوران باستان تا معاصر است.
اردبیل از شهر‌های مهم ایران با توجه به تاریخ و تمدن دیرینه آن محسوب می‌شود که برای معرفی و شناساندن این تمدن در سطح داخلی و بین‌المللی، اجرای طرح‌ها و پروژه‌های مختلف در این حوزه یکی از راه‌های اساسی، در کنار نگهداری از آثار و ابنیه‌های تاریخی به شمار می‌رود.
مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اردبیل در آستانه هفته میراث‌فرهنگی با اشاره به اهمیت بنا‌ها و آثار تاریخی اردبیل گفت: با توجه به اهمیت این حوزه در سال گذشته بیش از ۴۰ مورد پروژه‌های اجرایی و مطالعاتی از ردیف‌های استانی، ملی و سفر ریاست جمهوریدر حوزه میراث‌فرهنگی در اردبیل اجرا شده است.
نادر فلاحی می‌گوید: برای اجرای این طرح‌ها بالغ بر ۳۷۳ میلیارد ریال اعتبار اختصاص یافته و در زمینه‌های مرمت، حفاظت و احیای بناهای تاریخی، کاوش و باستان‌شناسی، تعمیر و تجهیز موزه‌ها، ثبت و شناسایی آثار تاریخی، مطالعه و حفاظت بافت تاریخی و استعلام هزینه شده است.
او از واگذاری سه بنای تاریخی از طریق صندوق احیا در این مدت خبر داد و گفت: این بنا‌ها شامل خانه آصف، خانه خادم‌باشی و خانه شریعت بوده تا با مرمت و بازسازی در راستای اهداف تعیین‌شده خدمات‌رسانی کنند.
مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اردبیل با اشاره به پرونده ثبت جهانی سبلان و اقدامات انجام شده در این حوزه گفت: در سال ۱۴۰۰ کاروانسرای سنگی صائین (داشلی صائین) نیر هم به دلیل انتخاب در پرونده کاروانسرا‌های ایران در شرف ثبت جهانی قرار گرفته است.
فلاحی در مورد ثبت ملی آثار استان در سال گذشته گفت: با تهیه پرونده ثبتی در سال گذشته توانستیم شاهد ثبت ۳۸ اثر استان در ردیف میراث منقول، ۱۶ مورد ثبت میراث غیرمنقول، هفت مورد ثبت میراث ناملموس و ۹ مورد ثبت میراث طبیعی باشیم.
او با اشاره به اجرای پروژه‌های مرمت، حفاظت و احیای بناهای تاریخی گفت: این طرح‌ها شامل مرمت پایگاه جهانی بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی، مرمت حفاظت و احیای دو پایگاه ملی کنزق و شهر یری، مرمت بقعه شیخ جبرائیل کلخوران، جمعه مسجد (جامع عتیق)، مرمت مجموعه بازار اردبیل (سرای زرگران، سرای وکیل و...)، مرمت خانه‌های تاریخی (خانه رئیسی، خانه خنلار وکیلی، خانه موذن‌زاده، حسینیه مجتهد دلجو و...)، مرمت حمام‌های تاریخی (حمام یعقوبیه، حمام سولا، حمام حور، حمام شیخ، حمام آقانقی و...)، مرمت مدرسه جعفری اسلامی، مرمت مدرسه پورسینا، مرمت قبرستان اونار، بقعه شیخ کشف‌الدین انصاری، مرمت اضطراری کاروانسرای شاه عباسی و برخی مکان‌های تاریخی است.
مرمت پایگاه جهانی بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی در بخش‌های مختلف از جمله اقدامات شاخصی بوده که در راستای حفاظت و نگهداری از این مجموعه جهانی انجام شده است که بخشی از آن مربوط به مرمت مقرنس‌های قندیل‌خانه، تثبیت کاشیکاری معرق صحن، تثبیت و مرمت کاشی‌کاری‌های معرق ایوان جنوبی ورودی به جنت سرا و تثبیت کاشی معرق گنبد الله الله بوده است.
مرمت تزئینات چینی‌خانه، گنبد چینی‌خانه، تثبیت و مرمت کاشی‌های معقلی نمای بیرونی گنبد حرم‌خانه، ساماندهی محوطه ضلع شرقی حیاط باغ (صحن قیزل‌باش‌لار)، مرمت و ساماندهی چله‌خانه، اجرای مجدد دیوار تخریب شده حیاط باغ ضلع شمالی، مرمت تزئینات گچبری و کاربندی ورودی حیاط میانی، مرمت کاشی‌های گنبد شاه اسماعیل، مدرسه پورسینا (صفویه)، پشت‌بام نگارخانه، مرمت مشبک‌های چوبی ایوان‌های طرفین صحن و مرمت دیوار قدیمی چله‌خانه از دیگر اقدامات مرمتی در پایگاه جهانی شیخ صفی‌الدین اردبیلی است.
اثر باستانی شهر یری با مساحت تقریبی ۴۰۰ هکتار از جمله محوطه‌های ارزشمند بسیار وسیع و مهم استان و شمال غربی ایران و غرب دریای خزر است؛ شواهد باستان‌شناسی و بقایای معماری سطح‌الارضی این محوطه و گور‌های بزرگ سنگی و گورکان‌های پراکنده در محوطه، به‌ویژه محوطه آیینی مذهبی معروف به مکتب اوشاقلاری که متشکل از سنگ افراشته‌های انسان شکل است نشان دهنده وجود احتمالی یکی از قلعه شهر‌های عصر مفرغ و آهن است.
تحقیقات باستان‌شناختی حاکی از شکل‌گیری اولیه تمدن شمال غرب در دوره نوسنگی و مس سنگی و بنیاد استقرار‌های روستانشینی در محوطه معروف به قوشا تپه، متعلق به حدود ۸۴۰۰ تا ۶۵۰۰ سال پیش و استمرار آن در دوره‌های مفرغ و آهن تا دوره اسلامی است.
این محوطه در سال ۱۳۵۷ در بررسی چارلز برنی انگلیسی شناسایی شده بود در سال ۱۳۸۰ مستندنگاری و در سال ۱۳۸۱ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید، بزرگ‌ترین محوطه این اثر همان قلعه شهر آن است که در دو طرف شرقی و غربی و به موازات رودخانه قره‌سو با حصار مستحکمی از سنگ‌های قطور و لاشه سنگ واحد‌های مسکونی و اداری و نظامی آن را حفاظت می‌کرده است، وجود دروازه‌ای در سمت شرقی قلعه شهر و بیش از ۴۵۰ گور باستانی و غار باستانی از دیگر شاخصه‌های این محوطه باستانی است.
برای مرمت این محوطه باستانی ۴۴ میلیارد ریال اعتبار هزینه شده که با صرف این میزان اعتبار اجرای قسمتی از سنگفرش مسیر دسترسی به پایگاه ملی شهر یری، محوطه‌سازی ساختمان نمازخانه و سرویس بهداشتی به‌صورت سنگفرش، نمای ساختمان نمازخانه و سرویس بهداشتی، سپتیک فاضلاب، پوشش سقف لایت پنل محوطه سنگ افراشته‌ها، زیرسازی برای اجرای سقف لایت پنل و فرم‌دهی و اجرای ورق‌های آلومینیوم محوطه پوشش سنگ افراشته‌ها انجام شده است.
اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اردبیل مرمت محوطه باستانی و غار‌های کنزق در نزدیکی روستای جدیدالاحداث کنزق با توجه به اهمیت معماری و باستان‌شناختی آثار دستکند و موقعیت خوب و جایگاه آن‌ها در شهر توریستی سرعین، با مطالعات مقدماتی و طرح مرمت و احیا آن‌ها را در طی چند سال اخیر در برنامه کاری خود قرار داد.
این اقدامات شامل اجرای سنگ فرش مسیر اصلی به متراژ ۴۲۵۰ مترمربع، نصب درب دستکند‌های کاوش شده، استحکام‌بخشی و مرمت دستکند بزرگ کاوش‌شده، پاکسازی کف دستکند‌های تاریخی کاوش‌شده و اصلاح و طراحی نمای سرویس بهداشتی بوده که ۱۴ میلیارد ریال اعتبار برای این اقدامات هزینه شده است.
در قرن دهم هجری در زمان حکومت شاه طهماسب اول بازار‌های اردبیل از رونق بسیار زیادی برخوردار بوده‌اند که از این قبیل می‌توان به بازار بقالان، کرباس‌فروشان، قصابان، بازار منادی‌گاه مشرف به باب طوی، خفافان، خراطان، سراجان، حدادان، بازار والیه الالواح، بازار قیصریه و ده‌ها سرا و تیمچه دیگر اشاره کرد.
در شرایط موجود راسته‌های مجموعه بازار اردبیل شامل راسته اصلی بازار، راسته پیرعبدالملک، راسته قیصریه، کفاشان، علافان، بازار زرگران و سراجان، پنبه‌فروشان، مسگران، چاقوسازان و آهنگران و سرا‌های آن‌ها شامل سرای خشکبار، سرای گلشن، سرای وکیل، سرای زنجیرلو، سرای حاج احمد، سرای حاج شکر، سرای مجیدیه، سرای امام جمعه و سرای دوگچی است.
بنای امروزی بازار اردبیل در پاره‌ای از قسمت‌ها متعلق به دوره صفوی است که بعضی از سرا‌ها و تیمچه‌ها و راسته‌ها در ادوار بعد از آن مرمت و احیا شده است و اقدامات مرمتی اخیر در بازار تاریخی اردبیل شامل مرمت راسته طلافروشان بوده است.
در راسته طلافروشان پاکسازی طاق و گنبد‌های فرسوده، تقویت ۱۱ مورد پی، مرمت و احیای ۵ دهنه از طاق و گنبد‌های راسته زرگران، بندکشی طاق و گنبد راسته زرگران و سیمانکاری و پوکه‌ریزی روی گنبد‌ها انجام شده که مبلغ یک میلیارد و ۵۰۰ میلیون ریال توسط اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان و ۲میلیارد ریال با مشارکت بخش خصوصی برای این اقدامات هزینه شده است.
جمعه مسجد از جمله مساجد بزرگ آذربایجان و ایران در عصر سلجوقی و اتابکان است که با مصالح غالب آجر بر روی تپه باستانی طراحی و ساخته شده است، ته رنگ اصلی مسجد اولیه همانند دیگر مساجد این دوره متشکل از شبستان و ایوان با صحن مرکزی روباز و حجره‌های پیرامون آن و تک مناره آجری است.
بعد از تخریب و ریزش گنبد شبستان مسجد در عصر ایلخانی، ایوان مسجد به عنوان محل برگزاری مجالس دینی و مذهبی مورد استفاده مومنان قرار گرفته است، در معماری جمعه مسجد تزئینات و الحاقات دوره‌های بعد از سلجوقی به‌ویژه ایلخانی تا دوره صفوی قابل مشاهده است.
مرمت این بنا در راستای ساماندهی و محوطه‌سازی صحن فرهنگی و مذهبی به مساحت ۱۵۲۳مترمربع شامل خاکبرداری، اجرای دیوار با سنگ محوطه به طول ۳۷ متر و ارتفاع ۲،۳۰ متر، حفر شش حلقه چاه برای جذب آب‌های سطحی محوطه با اجرای درپوش بتنی، اجرای پله‌های محوطه، زیرسازی و بتن‌ریزی و کف‌سازی با پازل بتنی ۱۵۲۳ مترمربع و اجرای نرده حفاظتی محوطه ۴۵ متر طول با ۳۰ میلیارد ریال بوده است.
بقعه شیخ حیدر که از نوادگان شیخ صفی‌الدین اردبیلی بوده و در ۹۲ کیلو متری غرب مرکز استان اردبیل و در مرکز شهر مشکین‌شهر قرار دارد، منصوب به شیخ حیدر، پدر شاه اسماعیل اولین پادشاه دوره حکومت صفویه است، مقبره شیخ حیدر در باغ سبز و با صفایی که قبرستان قدیمی مشکین شهر بود واقع شده است.
بقعه شیخ حیدر از خارج مزین به کاشی‌های فیروزه‌ای رنگ است و با آیه‌هایی از قرآن کریم و اشکال هندسی تزئین شده است، در بدنه بیرونی بقعه دو نوع کاشیکاری به کار رفته که یکی به صورت معرق کاری که در سردر‌های بنا وجود دارد و نوع دیگر کاشیکاری تلفیقی که تلفیقی از آجر و کاشی به رنگ فیروزه‌ای است.
تکمیل ساختمان موزه باستان‌شناسی در مجموعه شیخ حیدر مشکین‌شهر از مهمترین برنامه‌ها بوده که عملیات شامل اجرای دیوار نمای طبقات، اجرای پایه و گنبد آجری ورودی موزه، اجرای دیوار دوجداره طبقه همکف و طبقه اول، تاسیسات مکانیکی شامل اجرای لوله‌های آب باران و فاضلاب، اجرای اندود گچ و خاک طبقه اول و شیب‌بندی و عایق رطوبتی سقف نیم طبقه و بام بوده که ۴۰میلیارد ریال اعتبار برای آن هزینه شده است.
بقعه شیخ امین الدین جبرائیل که در عصر شهریاران صفوی به طرز باغ مزار طراحی و ایجاد شده است به عنوان قبرستان اختصاصی تبار سلسله صفوی قبل از ایجاد تشکیلات آموزشی و دینی شیخ صفی الدین در شهر اردبیل محسوب می‌شود.
اصل بنای مزار شیخ امین‌الدین جبرائیل به دوره تیموری منتسب بوده، ولی تعمیرات اساسی و تزئینات آن متعلق به عصر شاه عباس کبیر است، برجسته‌ترین تزیینات این بقعه شامل دیوارنگار‌های هنری، نقاشی، لایه‌چینی گچبری مطلا و کاشیکاری و خطوط خوشنویسی آن است که به دست هنرمندان معروف عصر صفوی انجام شده است.
مقبره شیخ امین الدین با توجه به سادگی و موزون بودن اجزای آن و همچنین تزئینات متنوع و زیبای سطوح داخلی از شاهکار‌های معماری و هنری عصر صفوی محسوب می‌شود.
قسمت‌های مرمت شده اثر شامل احیا و بازسازی رواق‌های ضلع جنوبی، کف‌سازی اطراف مقبره، ساخت سرویس بهداشتی، شن‌ریزی محوطه قبرستان تاریخی داخل محوطه، جدول‌بندی باغچه‌ها، اجرای روشنایی محوطه، احیای فضای سبز محوطه و مرمت بنای دو طبقه ورودی ضلع شمالی بقعه با ۴۴ میلیارد ریال اعتبار بوده است.
سرپرست معاونت میراث‌فرهنگی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اردبیل گفت: در کنار اقدامات مرمتی که بخش شاخصی از فعالیت‌های حوزه میراث‌فرهنگی به شمار می‌رود، در سایر حوزه‌ها نیز اقدامات شاخصی انجام شده است که از قبیل آن‌ها توسعه موزه‌ها بوده است.
فردین عینی می‌گوید: در حال حاضر استان اردبیل دارای ۱۷ موزه با موضوعات مختلف اعم از صنایع‌دستی، مردم‌شناسی، باستان‌شناسی، موزه تخصصی و... است که ۱۴ مورد آن دولتی، یک مورد غیردولتی، یک مورد خصوصی و یکی از موه‌ها نیز مشارکتی است و در سال جدید نیز با انجام مکاتبات لازم و انتخاب اشیای مناسب برای موزه و تجهیز مکان به ویترین و امنیت لازم موزه صنایع‌دستی شهرستان کوثر راه‌اندازی و آماده بازدید شد.
او با اشاره به میزان بازدید از موزه‌های استان در سال گذشته گفت: با توجه به شرایط کرونایی در سال گذشته شاهد ثبت۳۱ هزار و ۴۶۲ بازدید از موزه‌های استان بودیم و در تعطیلات نوروز ۱۴۰۱ نیز تعداد ۲۰ هزار بازدید از موزه‌ها به ثبت رسیده است.
سرپرست معاونت میراث‌فرهنگی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اردبیل گفت: در زمینه کاوش نیز سال گذشته شاهد کاوش در محوطه قره‌حسنلو در شهرستان نمین، محوطه کاروانسرای زنجیرلو مجموعه بازار اردبیل، محوطه کول‌تپه گیوی و محوطه کارخانه آرتاویل‌تایر شهرستان اردبیل بودیم.
عینی می‌گوید: در راستای تداوم اقدامات در بخش میراث‌فرهنگی استان تلاش می‌کنیم تا امسال نیز با جذب اعتبارات مورد نیاز در راستای اجرای طرح‌ها و پروژه‌های مرمتی و سایر بخش‌های حوزه میراث‌فرهنگی اقدامات لازم را انجام دهیم.