در تاریخ حوادث و سرگذشت بشر به ندرت می توان منطقه ای را یافت که به اهمیت جغرافیای خلیج فارس باشد، زیرا تاریخ بیشتر با حوادث آغاز شده که در سرزمین های مجاور این منطقه رخ داده است.
سرآرنولد ویلسن یک پژوهشگر اروپایی بر این واقعیت چنین صحّه می‌گذارد که خلیج فارس نه تنها محدوده ای است که توانسته توجه زمین شناسان، باستان شناسان، مورخان، جغرافیا نویسان، سیاستمداران و جنگجویان را یکبار به سوی خود جلب کند.
او می گوید هنگامی که هنوز آب‌های مدیترانه با حرکت کشتی‌ها شیار نشده بود، حوادث معظمی در صفحه خلیج (فارس) اتفاق می‌افتاد که در سیر تکامل نژاد بشر اهمیت فوق‌العاده ای داشت.
دریای پارس که در تاریخ بعدها به نام خلیج فارس شناخته شد، تاریخی ترین نام پارسی در جهان است و این دریا از ابتدای نام گذاری امپراتوری های جهان با نام دریای پارس، دریای آریانا و خلیج فارس شناخته شده است.
خلیج فارس در مقابله با بیگانگان
از نخستین روزهایی که اقوام - ایرانی پارسی در اطراف بزرگترین فرو رفتگی آب به داخل خشکی زندگی کردند، نام خود را برای منطقه گذاشته آن را «خلیج فارس» نامیدند.
این نام بر تمامی مورخین کاملاً شناخته شده است و در نقشه های موجود این منطقه تا قرن دوم هجری بدون استثنا نام دیگری دیده نمی‌شود.
این نام در سراسر تاریخ نظر مورخان رومی، جغرافیدانان مسلمان، اعم از عرب و ایرانی و جغرافیدانان دیگر مناطق جهان باقی ماند و هیچ شک و تردیدی در آن نیست.
هخامنشیان نخستین سلسله ایرانی بودند که در تشکیل حکومت سراسری بر منطقه موفق شدند. به طوری که مجموعه فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی منطقه کاملاً چهره ایرانی یافت.
اسناد تاریخی و آثار به دست آمده در حفریات باستان شناسی، آثار متقنی از این گستره فرهنگی و هماهنگی را نشان می دهد.
اگر چه اختلافاتی، نظیر آنچه در تمامی ایران بوده و نا امنی های محلی را موجب می شد، در میان اقوام منطقه در خلیج فارس وجود داشت، ولی حاکمیت دولت مرکزی و هویت ایرانی هیچ وقت از بین نرفت و همه اقوام ایرانی در مقابل عناصر خارجی وحدت نظر داشتند.
همزمان با طلوع اسلام پیامبر(ص) فرستاده ویژه ای را به نام علاء الحضرمی برای دعوت مردم زرتشتی منطقه به اسلام فرستاد که وی بعد از گذشتن از جزیره العرب وارد بحرین شد و به تدریج مردم حاشیه خلیج فارس با اسلام و مسلمانان آشنا شدند و باب گفت و گو و مراوده و معامله را گشودند.
این آشنایی متقابل، زمینه پذیرش اسلام شد و به همین دلیل، مردم این منطقه با کمترین مقاومت اسلام را پذیرفته از جمله وفادارترین مسلمانان شدند؛ اگرچه فرهنگ سنتی و آداب و رسوم اجتماعی خود را که تعارضی با اسلام نداشت حفظ کردند.
پذیرش اسلام و حکومت های مسلمان، حدود یک قرن به طول کشید ولی در پایان این دوران، با اعتقاد به اسلام و تلاش در جهت آشنایی با معارف و فرهنگ اسلام، تلاش گسترده‌ای در جهت تبلیغ و توسعه اسلامی از طریق دریا به دست مردم حاشیه خلیج فارس صورت گرفت، به طوری که اکثریت مناطق جنوب و جنوب شرق آسیا به دست ایرانیان تاجر دریانورد مسلمان شدند.
در این میان حدود سه قرن، تجارت جاده ابریشم آبی از سواحل چین، جنوب آسیا و خلیج فارس و از آنجا به داخل ایران و به سمت اروپا جریان یافت.
نزدیک به هزار سال، ایران حاکمیت سیاسی اقتصادی و فرهنگی خلیج فارس را در دست داشت و مسلمانان دیگر مناطق نیز از پیشرفت‌های علمی، اقتصادی و فرهنگی ایران بهره می‌گرفتند.
با فتح قسطنطنیه به سال ۸۵۷ هجری قمری/ ۱۴۵۳ میلادی به اقتدار امپراتوری عثمانی در مناطق مسلط بر آسیا، آفریقا و اروپا نگرانی و ترس از سلطه بر اقتدار بیشتر عثمانی و از طرف دیگر توسعه سلطه و اشغال سرزمین‌های دیگر به دست اروپاییان، موجب یک سلسله تحولات در منطقه خلیج فارس شد.
تهدید راه های ارتباطی شرق و غرب توسط عثمانی و ضرورت مقابله اروپا با گسترش آن، خلیج فارس را به‌صورت کانون درگیری‌ها و منطقه حساس و تعیین کننده در موقعیت دو جریان یادشده قرار داد.
اگر تا آن زمان خلیج فارس حلقه اتصال آب های آسیا و اروپا از طریق ایران و مرکز مبادله کالا و لنگرگاه کشتی‌ها و محل سیاحت دریانوردان بود، پس از سقوط قسطنطنیه ناگهان به یک منطقه سوق‌الجیشی (و به اصطلاح راهبردی) برای شرق و عثمانی و غرب (اروپا) در آمد.
به راه انداختن جنگ های ایران و عثمانی برای تضعیف دو قدرت جهان اسلام، مشغول کردن ایران در مناطق شمالی و غفلت از خلیج فارس و تجزیه مناطقی از ایران و عثمانی، بخشی از توطئه‌های غرب برای تسلط بر سرزمین‌های اسلامی و تضعیف دو قدرت جهان اسلام بود.
پرتغالی ها در این شرایط با استفاده از امکانات مادی و سلاح‌های سنگین برای سرکوب و کشتار جمعی مردم، برای اشغال خلیج فارس و تسلط بر این منطقه حساس و برای پیشی گرفتن بر سایر رقبای اروپایی خود ابتدا به اشغال جزیره هرمز و پس از آن جزایر دیگر پیاده شدن در خشکی پرداختند.
تاریخچه خلیج فارس
خلیج فارس از قدیم الایام به این نام معروف بوده است و مورخان و محققان خارجی دنیای قدیم از آن جمله هرودت، نئارخوس، استرابون، کورسیوس رومی و نیز محققان اسلامی نظیر اصطخری، مسعودی، بیرونی، ابن حوقل، مقدسی، مستوفی، ناصر خسرو در آثار و نوشته های خود از آن به نام خلیج فارس با دریای پارس یاد کرده اند.
بطلیموس دو قرن قبل از میلاد این خلیج را به نام پرسیکوس سینوس یاد کرده که به معنی خلیج فارس است.
خلیج فارس طبق اسناد موجود از هزاره هفتم قبل از میلاد مورد استفاده تجاری و نظامی ملل دنیای قدیم قرار گرفته است و تمدن های باستانی بابل، بین النهرین و ایرانی ها و یونانی ها و اعراب از موقعیت ممتاز و برجسته آن استفاده کرده اند.
در کتاب حدود العالم به عنوان قدیمی ترین کتاب جغرافیا به زبان فارسی - که حدود هزار سال قبل تالیف شده آمده «خلیج پارس از حد پارس برگیرد، با پهنای اندک تا به حدود سند» است.
داریوش هخامنشی و اسکندر مقدونی هر کدام با اعزام نماینده ای به خلیج فارس درباره آن به تحقیق پرداختند، ساسانیان نیز در سواحل جنوبی نیرو پیاده کردند و یمن و مسقط را به تصرف خود در آوردند، سپس مسلمانان مدت ها بر منطقه تسلط داشتند و از موقعیت ارتباطی آن استفاده می کردند.
از قرن شانزدهم، پای قدرت های دریایی اروپا به منطقه باز شد، ابتدا پرتغالی ها و سپس هلندی ها، انگلیسی ها و فرانسوی ها به منطقه آمدند و بر تمام یا بخشی از آن حکمروایی داشتند و با ایجاد پایگاه های نظامی و تاسیسات تجاری، حضور خود را تثبیت کردند؛ از میان آنها انگلستان حضور وسیع تر و طولانی تری در منطقه داشت، به طوری که خلیج فارس «دریای اختصاصی انگلستان» محسوب می شد.
کهن‌ترین اسناد مکتوب دریای پارسی
کهن‌ترین اسناد مکتوب که در دست است که در آن نام «خلیج فارس» به صورت «دریای پارسی» آمده است، کتیبه مشهور به «کتیبه سوئز داریوش» است این کتیبه دارای نوشته ای در ۱۲ سطر به فارسی باستان و ۷۰۰ به خط عیلامی است و متن به خط آکادی آن به کلی محو شده است.
در پشت این کتیبه، همان متن و خط هیروگلیف مصر باستان نوشته شده است. متن کتیبه به روال مرسوم در دوره هخامنشی در چند ساعت با نعت و سپاس اهورا مزدا شروع می‌شود.
از سطر هفتم به بعد در متن به خط میخی فارسی باستان شناسان می خوانیم: من یک پارسی هستم از پارس که مصر را مسخر شدم. من دستور دادم آبراهی حفر شود که رودخانه را که نیل نام دارد و در مصر جاری به دریای پارسی متصل کند. پس از اینکه این آبراه، آنگونه که دستور داده بودم، حفر شد کشتی‌ها از این راه این آبراه، همانگونه که من می خواستم، به پارس می رفتند.
آری، از آن زمان که تاریخ بشر مکتوب شد و جغرافی به عنوان علمی درخور اهمیت و سرآمد تلقی شد نام خلیج فارس در کهن ترین متون باستان به چشم می خورد و با نام پارس یا فارس گره خورده است.
یونانیان باستان معتقد بودند نام خلیج فارس اسم یکی از چهار دریای شناخته شده ای است که به اعتقاد آنان همگی از یک اقیانوس عظیم سرچشمه می گیرند یعنی بسیار پیش از آنکه داریوش هخامنشی امپراتور ایران در کتیبه های خود از دریای پارس سخن بگوید، حتی غیرایرانیان هم این پهناب را با نام فارس می شناختند.
خلیج فارس در عهد کهن از سوی یونانیان باستان persicus pars، از سوی رومیان persicus mare و از سوی اعراب بحر فارس خوانده شد.
هرودوت مورخ مشهور ایرانی هم خیلی پیش از داریوش هخامنشی در سال ۴۲۵ پیش از میلاد در کتاب تاریخی خود نام خلیج فارس را آورده است چرا که سنگ نبشته داریوش در مصر که عبارت درایه تپه هچا پارسا آیی تی هنی به معنای دریایی که از پارس آغاز می شود یا از پارس می رود، مربوط به ۵۱۸ تا ۵۱۵ میلادی است.
پس از اسلام نیز تا زمانی که واژه سازی و جعل عناوین و اسامی تاریخی قبح داشت و به رویه سیاست پیشگان و ایادی آنها تبدیل نشده بود، همگی علمای غیرایرانی و حتی دانشمندان عرب مانند شهاب الدین النویری و ابن حوقل و نصیبی بغدادی نام و نقشه خلیج فارس را به درستی مورد اشاره قرار داده اند.
آنان با حفظ حرمت قلم، تشکیک در نام این دریا را حتی در ذهن خود خطور ندادند و تقید به صداقت و راست گفتاری را از خود به یادگار گذاردند.
پیشینه نام خلیج فارس آن چنان دیرینه است که جای هیچ گونه شک و تردیدی را باقی نمی گذارد و این پهنه آبی در همه متون عربی، بحر فارس یا خلیج فارس نامیده شده، هر چند تلاش هایی برای جعل آن توسط استعمار با هدف ایجاد ریشه اختلاف و دشمنی بین جمهوری اسلامی و کشورهای همسایه انجام شد اما مستندات تاریخی و حقوقی بسیاری وجود دارند که گواه نام این دریای نیمه بسته تحت عنوان خلیج فارس است.
پرتغالی ها، هلندی ها و انگلیسی ها کشورهای قدرتمند آن زمان به ویژه در بخش دریایی بودند که هرکدام به نوبه خود بر بخش هایی از جزایر و بنادر خلیج فارس مسلط شده و برخی بیش از یک تا دو قرن براین مناطق حکمرانی کردند.
پرتغالی ها نخستین استعمار گرانی بودند که به خلیج فارس هجوم آوردند و بخش های عمده ای از جزایر و بنادر آن را تصرف و به پایگاه های نظامی و حکمرانی خود تبدیل کردند.
آنان به ویژه در جزایر جنوبی خلیج فارس از جمله هرمز بیشتر حضور داشتند و ظلم و آزار اذیت آنان بر مردم بومی این مناطق به حدی رسید که آنان به ناچار تاب نیاوردند و دست به قیام های متعددی علیه این اشغالگران و استعمارگران زدند.
امام قلی خان سردار اسطوره ای فرهنگ، تاریخ و استقلال ایران
در نهایت حکومت مرکزی ایران در زمان شاه عباس صفوی امام قلی خان سردار مبارز خود را با سپاهش روانه مبارزه با استعمار گران در جزیره هرمز کرد و این فرمانده شجاع به کمک نیروهای مردمی با تجاوزگران و استعمارگران پرتغالی موفق به شکست آنها و بیرون راندنشان از جزیره هرمز و خلیج فارس شد.
امام قلی خان، فرزند دلاور الله وردی خان(حاکم ایالت فارس) که پس از مرگ پدرش به فرمان شاه عباس صفوی به امیر الامرایی فارس(شامل چند استان فعلی جنوب کشور) منصوب شده بود، در سال ۱۰۳۱ هجری قمری (۱۶۲۲ میلادی)، برای بیرون راندن پرتغالی ها از سواحل و جزایر ایران، فعالیت های خود را آغاز کرد.
او به بندر گامبرون(بندرعباس) حمله برد و آنجا را تصرف کرد، سپس با پیاده کردن نیرو در سواحل قشم، برای نبردی تمام عیار با پرتغالی ها آماده شد؛ تا اینکه با قدرت فرماندهی، ابتکارات نظامی و سرعت عملی قابل تحسین، توانست پرتغالی های اشغالگر را با آن همه سلاح و تجهیزات نظامی، به زانو در آورد، همچون اجداد دلاورش، فرمانده نظامی قلعه را اسیر کند.
به این ترتیب و سرانجام در دهم جمادی الاخر سال ۱۰۳۱ هجری قمری (۲۹ اوت سال ۱۶۲۲ میلادی) پرچم کشور استعمارگر، پس از یکصد و ۱۷ سال تسلط استعماری و نظامی بر منطقه ای سوق الجشی از خطه دلیر پرور ایران، توسط دلاور دیگری از این دیار فرود آورده و به جای آن، بار دیگر پرچم پر افتخار ایران در خلیج فارس برافراشته شد.
در جنگ میان سپاه امام قلی خان و ارتش پرتغالی ها، چندین هزار نفر از فرزندان ایران شرکت داشتند که هزاران نفر از آنان در راه باز پس گیری جزایر هرمز شهید شدند.
این شهیدان گمنام در راه وطن و برای حفظ مرزهای پر ماجرای جنوبی در دریای پارسی شهید شدند.
اهتمام و رشادت امام قلی خان در اینجا پایان نیافت و با همت و مبارزه او، پرتغالی ها در مسقط و عمان نیز شکست خوردند و نهایتا" در سال ۱۰۳۱ هجری قمری پرتغالی ها به طور کامل از خلیج فارس بیرون رانده شدند.
سخاوت او، نوعی محبت قلبی در میان عموم مردم ایجاد کرده بود. او خدمه سپاهیان را به بهترین وجهی پاداش می داد، اهل علم و ادب را تشویق می کرد و به اهل علم و صنعت عنایت بسیار نشان می داد.
سرانجام سردار فاتح خلیج فارس
آری امام قلی خان، پسر الله وردی خان سردار نام آور و خود ساخته دوران صفوی؛ سپهسالار ایران، امیر الامرا و خان شجاعت نشان ممالک فارس، لارستان، کهکیلویه، دورق و تمامی جزایر خلیج فارس از بندر جاسک تا اروند رود؛ سردار فاتح و افتخار آفرین ایران زمین و استقلال بخش بحرین، بندرعباس، قشم و هرمز در جنگ های ضد استعماری علیه امپراتوری اشغالگر پرتغال - اسپانیا و قهرمان نبردهای دلاورانه علیه سلطه گران و دشمنان داخلی بود.
این سردار همیشه ماندگار ایران، ترویج دهنده شرع مبین، تکریم کننده اصحاب فضل و دانش و بانی شاهکارها و بناهای پایدار فرهنگ و تمدن اسلامی، واقف بیش از ۳۰ فقره رقبه، آب، باغ و آبادی در فارس و کهکیلویه بر صلحا، علما و طلاب علوم دینیه و یقینه، ادامه دهنده راه پدر در تکمیل مدرسه خان شیراز، که محل درس و اشاعه افکار صدر المتالهین شیرازی است؛ که با رشادت و ایثار در زمان خود به ایران و ایرانیان اقتدار و عظمت بخشیده بود، سرانجام به اتفاق تمامی پسران و نوادگان پسریش به دستور شاه صفی سر بدیده شدند.
سرانجامی تلخ که در بیش از دو قرن بعد در فین کاشان بر بزرگمرد دیگری می رود و این خود مایه تامل دیگری است در تاریخ ما، حتی باید گفت آنچه بر امام قلی خان رفته است، بسی دردناکتر است.
هم اکنون محل آوردگاه های ایرانیان و پرتغالی ها و نیز قلعه های احداث شده توسط آنها در زمان استعمار منطقه تجاری پر رفت و آمد جنوب ایران، در وضعیت نامطلوبی نگهداری می شود؛ اما مجسمه امام قلی خان - ساخته ابوالحسن صدیقی - در یکی از میدان های شهر قشم نصب شده است.
دهم اردیبهشت سالروز شکست اشغالگران پرتغالی در جزیره هرمز از سوی سپاه امامقلی خان سردار شاه عباس صفوی است که به حضور و تسلط ۱۱۷ ساله آنان بر جزایر و آب های جنوبی ایران خاتمه داد، این روز در سال ۱۳۸۴ به تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی روز ملی خلیج فارس نام گرفته است.
استان هرمزگان با دارا بودن بیش از ۹۰۰ کیلومتر مرز دریایی از سواحل شرق استان (جاسک) در دریای عمان تا سواحل نیلگون خلیج فارس در شرق استان (پارسیان) و برخورداری از جزایر ۱۴ گانه خلیج فارس، یکی از مهم ترین و راهبردی ترین استان های ایران است که از جاذبه های منحصر به فردی چون جنگل های بی همتای حرا و مرغوب ترین مروارید جهان و ده ها اثر تاریخی و طبیعی برخوردار است.
خلیج فارس در ۲۴ تا ۳۰ درجه و ۳۰ دقیقه عرض شمالی و ۴۸ تا ۵۶ درجه و ۲۵ دقیقه طول شرقی از نصف‌النهار گرینویچ قرار دارد.
مساحت خلیج فارس ۲۳۷ هزار و ۴۷۳ کیلومتر مربع است. طول آن حدود ۹۰۰ کیلومتر و عرض متوسط آن ۲۵۰ کیلومتر است و پس از خلیج مکزیک و خلیج هادسون سومین خلیج بزرگ جهان بشمار می‌آید.
خلیج فارس از شرق از طریق تنگه هرمز و دریای عمان به اقیانوس هند و دریای عرب راه دارد، و از غرب به دلتای رودخانه اروندرود، که حاصل پیوند دو رودخانه دجله و فرات و پیوستن رود کارون به آن است، ختم می‌شود.
عمق خلیج فارس در بیشترین حالت، حدودا ۹۰ متر است.
طول مرز آبی کشور ایران با خلیج فارس، با احتساب جزایر در حدود ۱۸۰۰ کیلومتر و بدون احتساب جزایر در حدود ۱۴۰۰کیلومتر است.
عریض‌ترین بخش خلیج فارس ۱۸۰ مایل (۲۹۰ کیلومتر) است. عمیق‌ترین نقطه خلیج فارس با عمق ۹۳ متر در ۱۵ کیلومتری تنب بزرگ و کم عمق‌ترین نقطه آن با عمقی بین ۱۰ تا ۳۰ متر در سمت غرب است. همچنین جزایر متعددی در خلیج فارس وجود دارند.
جزیره قشم که در منابع تاریخی از آن به نام های کوان، ابرکافان، ابرکمان، برخت، طویله، بنی، لافت، کشم و سرانجام قشم یادشده، بزرگترین جزیره خلیج فارس است.
تنگه هرمز، نیز آبراهی است بین استان هرمزگان در ایران و استان مسندم در کشور عمان که دریای عمان را به خلیج فارس پیوند می‌دهد.
این گذرگاه یکی از راهبردی‌ترین مسیرهای بین‌المللی کشتیرانی در جهان به شمار می‌آید.
طول این آبراه ۱۵۸ تا ۱۶۷ کیلومتر و عرض آن از بندرعباس تا راس شوریطه در عمان بین ۳۹ تا ۹۶ کیلومتر می‌باشد.
ژرفای تنگه هرمز از خلیج فارس بیشتر است و به دلیل شیب تند کف آن از قسمت شمال به جنوب متغیر است، به طوری که در نزدیکی جزیره لارک، در حدود ۳۶ متر و در ساحل جنوبی و در نزدیکی شبه جزیره مسندم در کشور عمان به بیش از ۱۰۰ متر می‌رسد.
در حالی که حداکثر عمق آب در خلیج فارس ۹۰ متر است. قوس آن، رو به شمال و به طرف درون فلات ایران قرار دارد و در نتیجه بیشترین خط ساحلی آن در راستای کرانه‌های ایران قرار گرفته‌است.
تنگه هرمز دومین تنگه بین‌المللی شلوغ دنیاست. هر روز حدود ۱۶٫۵ تا ۱۷ میلیون بشکه نفت خام (برآورد ۲۰۰۶) که معادل ۴۰ درصد کل نفت حمل شده توسط کشتی‌های نفت‌کش و نزدیک به ۲۵ درصد کل عرضه جهانی نفت است.
حدود ۶۸ درصد ذخایر شناخته‌شده نفت و گاز طبیعی دنیا در خلیج فارس قرار دارد و امنیت تنگه هرمز نقش کلیدی در تأمین بی‌وقفه انرژی دنیا دارد.
باریک‌ترین بخش تنگه هرمز ۲۱ مایل دریایی (۳۹ کیلومتر) عرض دارد. این بخش به دو قسمت تقسیم می‌شود که از ساحل ایران تا ۱۰٫۵ مایل جزء آب‌های سرزمینی ایران بوده و ۱۰٫۵ مایل باقی‌مانده جزء آب‌های سرزمینی عمان محسوب می‌شود. تمام کشتی‌های عبوری باید از آب‌های سرزمینی ایران یا عمان عبور کنند.