شهرام زارع، یکی از باستان‌شناسانی که در تعیین عرصه و حریم مجموعه باستانی ارجان نقش داشته، می‌گوید: درباره ارجان شاهد نبود شفافیتِ اطلاعات هستیم.
به گفته او اطلاعات پشت در‌های بسته مانده و متخصصان و مردم درباره تصمیم‌هایی که درباره این مجموعه باستانی گرفته می‌شود، «نامحرم» تلقی شده‌اند.
آقای زارع گلایه می‌کند که تا امروز هر آنچه شنیده‌ام از طریق دوستان و یا شایعات بوده و از خود مراجع به طور مستقیم اطلاعات موثقی درباره مجموعه باستانی ارجان (ارگان) نشنیده و ندیده‌ام و حتی از ما نظر مشورتی هم خواسته نشده است.
این باستان شناس همچنین یادآور شد: در این مدت، در رسانه‌ها یا رسانه‌های رسمی مرتبط با وزارت میراث فرهنگی و اداره کل میراث فرهنگی استان خوزستان نیز درباره ارجان اطلاعات روشنی درباره تغییرات جدید بیان نشده است.
نقد شهرام زارع بر این است که اطلاعات درباره ارجان به «انحصار» گرفته شده و به نوعی هم در آگاهی‌رسانی به متخصصان و هم عموم انحصار به وجود آمده است که این‌ها در مجموع به زیان میراث است.
به عقیده این باستان شناس افزون بر مشکلات ذکر شده معضلی در خصوص اظهار نظر غیر کارشناسی از سوی افراد غیر متخصص در خصوص این آثار باستانی وجود دارد.
مشخص نیست اشاره آقای زارع در خصوص افرادی که در زمینه ارجان اظهار نظر غیر کارشناسی دارند، چه کسانی هستند.
آیا تعیین حریم ارجان «آرمانی» است؟
این باستان‌شناس درباره اظهارنظر‌های مرتضی حصاری ـ رییس پیشین پژوهشکده باستان‌شناسی ـ درباره حریم ارجان که آن را «آرمانی» توصیف کرده که نیازمند بازنگری و تعیین «حریم اقماری» بوده است، گفت: تعیین عرصه و حریم ارجان فرایندی علمی بوده و پس از تعیین حریم نیز سه تا چهار سال مورد بحث و بررسی و بازبینی قرار داشت و نهایتاً تصویب و به استان خوزستان ابلاغ شده است. وقتی چنین فعالیتی صورت گرفته، افرادی که درباره این مورد خاص، آگاهی و تخصص ندارند نباید مبنای تصمیم‌گیری قرار گیرند. درباره تعابیر «آرمانی» و «تعیین حریم اقماری»، چون روشن نیستند، اظهارنظر نمی‌کنم. لازم است ابتدا آن‌هایی که این موضوع را مطرح کرده‌اند شرح دهند که چه معنایی دارد. گاهی مدیران، چون در زمان مناسب و به نحو جامع به مسؤولیت خود عمل نمی‌کنند توانایی دیدن زنجیره رویداد‌ها را از دست می‌دهند و، چون از متخصصان کمک نمی‌گیرند قادر به فهم موضوعات نیستند و اظهار نظر‌های عجیب می‌کنند.
آقای زارع در ادامه یادآور شد: در دهه‌های گذشته چند مرتبه فعالیت‌هایی برای شناخت و پژوهش، و نجات و حفاظت از میراث باستانشناختی ارجان انجام شده؛ یک دوره در سال‌های پیش از انقلاب جسته و گریخته کار‌هایی صورت گرفت.
در دهه ۶۰ طی فعالیت‌های عمرانی و سدسازی و به شکل تصادفی میراث باستانشناختی ارگان آسیب جدی دید و آرامگاهی عیلامی پدیدار شد که از سوی باستان‌شناسانی، چون زنده‌یادان خلیلیان و کابلی و آقایان توحیدی و یغمایی در شرایط بسیار سختی کاوش شد، اما محوطه به امان خدا رها شد و نهاد‌هایی که مسؤول نظارت و حفاظت بودند به وظایف خود عمل نکردند.
فیلم گریه‌های غمبار استاد یغمایی ـ که به تازگی منتشر شده است ـ در سوگ همان منطقه و محوطه است.
زارع گفت: علی‌رغم این فعالیت‌ها، نقطه ضعف این است که هر بار مدیریت‌های ناپایدار و نابلد چه در اداره کل میراث فرهنگی خوزستان و چه در ستاد (تهران) مانع شکل گرفتن برنامه‌ای جامع، درازمدت و منسجم برای شناخت و حفاظت از میراث غنی این منطقه شده‌اند. دوستانی که در مدیریت میراث فرهنگی هستند بررسی کنند چه اتفاقی افتاده که چند موج حفاظتی و پژوهشی تاکنون در ارجان و بهبهان شکل گرفته و هر بار قطع شده است و حال کار به این‌جا رسیده که فیلم گریه و سوگواری یک باستان‌شناس پیشکسوت بر سر ویرانه‌های ارجان منتشر می‌شود.
تخریب بخشی از مجموعه باستانی مسجد صاف
تابستان پارسال تصاویر ماهواره‌ای از ارجان منتشر شد که نشان می‌داد بخشی از این مجموعه باستانی موسوم به مسجد صاف و تخریب شده است. این تصاویر توسط google earth در سال‌های ۲۰۲۰ و ۲۰۲۱ گرفته شده بود، اما مدیر پایگاه میراث ملی ارجان و چگاسفلی در واکنش به آن گفت که «نمی‌گویم که هیچ تخریبی در منطقه انجام نمی‌شود، اما در این سطح که در این عکس‌ها به تصویر درآمده، نیست.» همان موقع، بحث بر سر این بود که حریم ۴۰۰ هکتاری ارجان اصلاح شود، این را رییس وقت پژوهشکده باستان‌شناسی گفته بود.
مرتضی حصاری ـ رییس پیشین پژوهشکده باستان‌شناسی ایران ـ به ایسنا گفته بود که تعیین ۴۰۰ هکتار عرصه و حریم برای ارجان «آرمانی» بوده و چنین عرصه و حریمی برای مناطقی که می‌توان مبتنی بر اصول چندگانه تصمیم‌گیری کرد، شاید عالی باشد، اما واقعیت این است که وقتی این عرصه و حریم تعیین می‌شد تعرض‌ها و فعالیت‌هایی در آن منطقه انجام شده بود. از همین رو، لازم است آثار اطراف کارخانه سیمان بررسی شود و منظر فرهنگی برای آن درنظر گرفته شود و قسمت‌هایی از این محدوده که دارای میراث فرهنگی است به صورت اقماری بازنگری شود تا کارخانه سیمان هم اجازه تعرض نداشته باشد.
ارجان یکی از غنی‌ترین محوطه‌های باستانی ایران است که قدمت آن به دوران عیلامی، ساسانی و اسلامی نسبت داده شده است و به واسطه ویژگی‌هایی که در معماری دارد، از جمله استفاده از ملات قیر و اندود گچ و همچنین آثاری که از آن کشف شده همچون جام طلایی که سمبل ایران در المپیک توکیو نیز بود و حلقه زرین قدرت، شهرت تاریخی و جهانی دارد.
در سال ۱۳۹۲ محدوده‌ای بالغ بر ۴۰۰ هکتار به عنوان حریم و عرصه ارجان تعیین شد.
با این وجود مجموعه باستانی ارجان همواره و در طول نیم قرن گذشته از سوی کشاورزان و کارخانه‌ها مورد تعرض بوده است.
علاوه‌بر کشاورزی و گذر خطوط لوله نفت و حفاری‌های غیرمجاز در این مجموعه باستانی، سال ۱۳۹۳ نیز با وجود آن‌که حریم و عرصه ارجان مشخص شده بود، کارخانه سیمان شهرستان بهبهان (خوزستان) بدون اجازه از اداره کل میراث فرهنگی استان خوزستان دیواری درون حریم ارجان کشید و حالا هم مدتی است عبور خط لوله آب از درون عرصه این مجموعه باستانی خبرساز شده است.
درحالی‌که همزمان، موضوع بازنگری (کوچک‌سازی) در حریم و عرصه ارجان پیگیری می‌شده است.
منبع: ایسنا