جایگاه شب قدر در مناجات حضرت موسی (ع) و ادیان دیگر

در روایات اهل بیت (علیهم السّلام) می‌خوانیم: «فرشتگان در شب قدر فرود آمده و در زمین پخش می‌شوند، بر مجالس مؤمنین می‌گذرند، بر آنان سلام کرده و برای دعای آنان آمین می‌گویند تا آنگاه که سپیده دم طلوع کند و در این شب دعای کسی رد نمی‌شود.»

در این شب قرآن کریم بر پیامبر (ص) نازل شده و احیای آن بسیار مورد تاکید قرار گرفته است. چنان‌که در روایت‌های دینی‌مان می‌توان مضامین آن‌را با برخی از رسوم مشهور در مسیحیت و یهودیت یافت؛ جهت فهم بهتر و روشن‌تر از موضوع مذکور با مدرس حوزه و دانشگاه، حجت الاسلام محمدعلی فتحی گفت و گو کرده ایم.

آقای دکتر فتحی؛ ارزیابی شما از نزول کتب ادیان دیگر در ماه رمضان چیست؟

بنا بر ذکر مستقیم کتاب‌های زبور، تورات، انجیل در قرآن کریم، در روایات دینی داریم که این سه اثر، افزون بر کتاب مسلمانان در ماه مبارک رمضان نازل شده‌اند. برای مثال سیوطی در کتاب الاتقان از نزول تورات بر حضرت موسی در روز ششم، در دوازدهمین روز نزول انجیل بر عیسی بن مریم (ع)، زبور در روز هجدهم بر حضرت داوود و نزول قرآن کریم بر خاتم الانبیا، حضرت محمد (ص) در شب قدر اشاره دارد.

اکنون این مطلب در اعتقادات ما به‌صورت مباحث نزول دفعی و تنزیل ظهور می‌کند که باید آن‌را شرح داد. اولین عبارت به‌معنای وارد شدن محتوا یا مضامین متون زبور، تورات و انجیل بر قلوب مقدس پیامبران مورد نظر در عهد خودشان است؛ به همین خاطر نزول دفعی نام گرفته‌اند. اما ما در اصطلاح تنزیل شاهد وحی آیات بنابر اقتضائات آن زمان، طی بیست و سه سال بر پیامبرمان هستیم. از این‌رو، مناقشه‌هایی در مسئله ورود کتب آسمانی در رمضان المبارک شکل می‌گیرد که ممکن است، درباره صحت روایات ما از موضوع مذکور دچار تردید شویم. ولیکن امروزه نظر غالب مفسران از آنان، بر اجماع نزول کتب ادیان توحیدی در این ماه است.

آیا مصادیقی از برگزاری مراسم شب قدر در یهودیت و مسیحیت وجود دارد؟

در ابتدا باید بر این نکته توجه داشت که در یهودیت و مسیحیت شب‌های مقدس و احیای آن‌ را داریم نه عنوانی با نام «قدر». برای مثال یک عید مهم هم‌اکنون در دین یهود به‌نام «پِسَح» جریان دارد که در عربی با عناوینی همانند «عید الفصح» یا «فُطَیر» یا «فَطیر» مشهور است. شما می‌بینید که یهودیان جهت برپایی این جشن در مسجدالاقصی با حمایت نیرو‌های امنیتی صهیونیستی حضور پیدا می‌کنند تا بگویند، ما در این روز از بردگی نزد فراعنه مصر رها شدیم. این برایشان به عید آزادی معروف است که آن‌ را باشکوه و دارای اعمالی خاص در آن شب توصیف می‌کنند. به همین خاطر برخی از کارشناسان تلاش دارند این مراسم را با آداب ویژه «شب قدر» تطبیق یا معادل سازی کنند که این امر مسائلی را ایجاد می‌نماید. از جمله این موارد، همین شباهت سازی کلمه «فطیر» با عید فطر است که در حال حاضر مناسب و درست نیست.

در مسیحیت نیز همین روند را می‌توان در آیین «شام آخر» دید که آن هم دارای مراسم و تشریفات خاص خود است ولی تطبیق این آداب با «شب قدر» شائبه ایجاد می‌کند.

پس چرا روایتی از ارزش احیای «شب قدر» در مناجات حضرت موسی (ع) داریم؟

از روایات ما یک نکته مهم استنباطی وجود دارد که آن درباره برقراری «شب قدر» در تمامی عهد‌ها از پیامبران بوده است. شاهد مثال آن هم روایت ابوذر غفاری از پیامبر اکرم (ص) می‌باشد که بر وجود شب قدر در زمان پیامبران و استمرار آن تا برپایی قیامت اشاره دارد. حتی در روایتی دیگر از پیامبرمان (ص)، درباره اهمیت شب قدر در مناجات حضرت موسی (ع) نکاتی را دریافت می‌کنیم که حاکی از پویایی این مراسم دینی، در ادوار مختلف تاریخ انبیاء است.

در قسمتی از این مناجات می‌خوانیم: «خدایا قربتت‌ را می‌خواهم نزدیکی به تو را خواهانم، پاسخ می‌رسد: شب قدر را بیدار بمان... موسی می‌گوید: رحمت تو را خواستارم، باری تعالی ندا می‌دهد: در شب قدر بر بینوایان لطف و رحمت آور... پیامبر خدا ادامه می‌دهد که من دوست دارم تا جواز عبور از صراطت را کسب کنم، خداوند می‌فرماید: در شب قدر بسیار استغفار کن... و در حسن ختام دعای خود می‌گوید: من به‌دنبال رضایت تو در شب قدر هستم، پاسخ می‌رسد که نماز را در این زمان به‌پا دار.». بدین‌ترتیب، بار دیگر تکرار می‌کنیم که بنابر روایات دینی ما ارزش این لیالی در ادیان توحیدی به‌ویژه پیامبران وارد آمده است، اما در تطبیق مصایق آنان با «شب قدر» باید بسیار دقت کرد.