گنبد سطانیه یکی از منحصر به فردترین جاذبه‌های زنجان به شمار می رود و با توجه به بررسی‌های صورت گرفته از نظر ارتفاع بعد از کلیسای سانتا ماریای ایتالیا و مسجد ایاصوفیه ترکیه به عنوان سومین گنبد جهان شناخته شده است.
گنبد سلطانیه به عنوان بزرگترین گنبد آجری در فهرست آثار جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.
جالب است بدانید که گنبد سلطانیه الهام بخش معماران در ساخت کلیسای سانتاماریا دلفیوره ایتالیا (کلیسای جامع فلورانس) و تاج محل هند بوده است.
از دیگر ویژگی‌های این بنا که سبب اهمیت بالای آن شده وزن هزار و ۶۰۰ تنی آن است که به مدت ۷۰۰ سال پابرجا بوده و تنها ۸ سانتی متر نشست کرده است.
سلطان محمد خدابنده (الجایتو) که بود؟
گنبد سلطانیه به دستور الجایتو (حاکم مغول) ساخته شد و اکنون هم آرامگاه اوست.
این گنبد در شهر سلطانیه قرار دارد و با نمای آبی رنگش مانند نگینی در دل صحرا می‌درخشد.
گفته می‌شود سلطان محمد در ابتدا مسلمان نبوده است، اما در نیمه‌های ساخت گنبد سلطانیه مسلمان می‌شود و به زیارت حضرت علی (ع) در نجف می‌رود و سعی می‌کند تا قبر آن امام را از نجف به سلطانیه بیاورد که بعد از مخالفت عالم‌های شیعه، منصرف می‌شود و آن را به منظور آرامگاه خود می‌سازد. با این حال، کمی از خاک نجف را با خود به سلطانیه آورد و در ساخت گنبد از آن استفاده کرد.
معماری گنبد سلطانیه در زنجان
از لحاظ معماری گنبد سلطانیه در زنجان از سه طبقه تشکیل شده که سبک نمای آن نیز به تقلید از معماری سلجوقی ترتیب داده شده است و پلان بنا در قسمت همکف و طبقه اول با فضا‌های اطراف گنبد نیز شبیه به مستطیل هستند و در طبقه دوم و سوم به صورت هشت ضلعی در می‌آید.
طول هر یک از اضلاع این هشت ضلعی ۱۷ متر است.
در رابطه با عدد ۸ هنوز اطلاعات دقیقی وجود ندارد، اما به گفته بسیاری از کارشناسان دلیل آن را مربوط به هدف ساعت خورشیدی می‌دانند و عده‌ای هم دلیل آن را هشت در بهشت می‌دانند.
گنبد سلطانیه در تعداد پله‌ها نیز از اصول اسلامی پیروی می‌کند و ۱۱۰ پله دارد که در حروف ابجد با نام علی (ع) مترادف می شود.
مصالحی که در ساخت بدنه اصلی گنبد مورد استفاده قرار گرفته آجر است و در قسمت گنبد روکشی از کاشی‌های فیروزه‌ای و لاجوردی نیز دیده می‌شود که به شیوه معرق کاری شده به کار رفته است، ملات مورد استفاد در بنا نیز مخلوطی از گچ و مقدار اندکی آهک است.
در بخش جنوبی گنبد سلطانیه در زنجان یک قسمت مشهور به نام تربت خانه وجود دارد که حدود ۱۷ متر طول، ۸ متر عرض و ۱۶ متر ارتفاع دارد.
پادشاه الجایتو پس از آنکه از انتقال مقبره حضرت علی (ع) به سلطانیه ناامید شد، دستور داد تا از خاک نجف و کربلا به سلطانیه نیز انتقال دهند و در ساخت قمستی از بنا نیز از آن خاک استفاده کنند.
روی دیوار‌های محراب روبروی درب با استفاده از تربت امام حسین (ع) سوره الملک با دو خط ثلث و کوفی نقش شده است و به همین دلیل این قسمت به تربت خانه شهرت دارد.
کاشی‌های طلایی رنگ و منقوش و هشت گوش این بخش از بنا از لحاظ هنر کاشی پزی شگفت انگیز، خارق العاده و کم نظیر است. روکش حفاظتی دیوار به حاشیه تزئینی اطلاق می‌شود که از کف اتاق تا ارتفاع یک متری را می‌پوشاند.
یکی دیگر از فضا‌های جانبی گنبد سلطانیه در زنجان سردابه است که در ضلع جنوبی زیر تربت خانه قرار گرفته است، برخی بر این باورند که پیش از ساخت گنبد در این مکان احداث شده است.
سردابه در واقع محل دفن پادشاهان و مقام داران در آن زمان بوده است و ورودی این قسمت نیز ارتفاع کمی دارد تا به هنگام ورود به آن مجبور به خم کردن سرتان شوید تا به به مردگان احترام و ادای دین کنید.
این بخش از طریق ایوان جنوبی تربت خانه قابل دسترسی است.
در وسط سردابه محل قبر قرار دارد و در طرفین آن دو فضای کوچک دیده می‌شود.
با وجود اینکه کاووش‌های به عمل آمده در این محل، وجود هیچ گونه قبری را در سرداب نشان ندادند، اما مورخین و برخی از محققین همچنان بر این باورند که سلطان محمد خدابنده در همین سرداب دفن شده است.
گنبد خانه یکی دیگر از بخش‌های گنبد سلطانیه در زنجان حدود ۵۰ متر و قطر دهانه‌ی مرکزی آن ۲۵.۵ متر است.
این گنبد جز اولین نمونه‌های موجود از این گنبد است که از دو پوسته در جهان تشکیل شده و حدود ۱۶۰ سانتی متر ضخامت دارد و فضای خالی بین دو پوسته نیز ۶۰ سانتی متر است.
دو جداره بودن گنبد هوشمندی معمار را در ارتباط با مسائل ایستایی نشان می‌دهد که با ایجاد فضایی توخالی، بنا را در مقابل زلزله مقاوم کرده است.
فضای داخلی گنبدخانه در گنبد سلطانیه در زنجان ۸ جرز سنگین با عرض ۶/۷۸ متر قرار دارد که موجب انتقال وزن گنبد به شالوده‌ها می‌شود.
سطح مقطع هر کدام از این جرز‌ها حداقل ۵۰ متر مربع است و ۲۰۰ تن بار بر آن وارد می‌شود.
کتیبه‌های گنبد سلطانیه
در جای جای این بنای دیدنی و منحصر به فرد کتیبه‌هایی از آیات قرآن دیده می‌شود، در تمامی دیوار‌های گنبد و همینطور دورتادور طبقه همکف سوره فتح نیز قابل مشاهده است.
بالای درب اصلی ورودی به آرامگاه در قسمت شرقی بنا، مزین به آیات آیت الکرسی است و داخل ایوان طبقه‌ی اول نیز سوره اخلاص (توحید) نقش شده است.
بدنه‌های بنا نیز میزبان آیاتی از سوره‌های الانبیاء المومنون و الملک است و همینطور کلیه دیوار‌های طبقه اول و دوم کتیبه‌هایی با نام علی و محمد به چشم می‌خورد.
در دیگر کتیه‌های موجود در گنبد سلطانیه در زنجان حدود شش بار سبحان الله، پنج بار نام محمد (ص)، پنج بار نام علی (ع)، محمد رسول الله، سلطان ظل الله و … نیز دیده می‌شود.
ساعت آفتابی که نقش ساعت هوشمند امروزی را داشته!
این گنبد همچنین نورگیر‌هایی دارد که در آن دوران نقش ساعت داشته است.
زمانی که نور از سوراخ اصلی گنبد به داخل آن می‌تابیده است، یعنی زمان اذان ظهر بوده است، نوری که از پنجره‌های بزرگ می‌تابیده ساعت را نشان می‌داده و نوری که از پنجره‌های کوچک به داخل می‌تابیده نشان دهنده دقیقه بوده که این، یکی از ویژگی‌های خارق العاده و بسیار هوشمندانه و متمایز کننده معماری آن است.
آنچه که تاریخ شناسان درباره گنبد سلطانیه گفته اند:
آرتور اپهام پوپ، شرق شناس و مورخ برجسته آمریکایی، بنای تاج محل در هند را اقتباسی از این بنا می‌داند و گنبد سلطانیه را به عنوان الگویی برای آن در نظر می‌گیرد.
او درباره بنای گنبد سلطانیه چنین می‌گوید:
گنبد سلطانیه بسیار مستحکم و پر روح بوده و بنایی است که در آن همه چیز در جای خود قرار دارد، حتی فشار روی بنا هم درست در جایی است که باید باشد و به همین دلیل است که این سازه، یک شاهکار هنری است.