واژه استقلال ۱۴ بار در قانون اساسی جمهوری اسلامی آمده؛ مقدمه قانون اساسی، جایی که درباره انقلاب و «بهایی که ملت پرداخت» توضیح می‌دهد، می‌گوید نهال انقلاب پس از یک سال و اندی مبارزه مستمر و پیگیر در میان فریادهای «استقلال، آزادی، حکومت اسلامی» به ثمر نشست و تمام محاسبات و مناسبات و نهادهای امپریالیستی را در هم کوبید.
جای دیگر، در اصل نهم قانون اساسی «آزادی، استقلال، وحدت و تمامیت اراضی کشور» برای جمهوری اسلامی جدانشدنی اعلام شده که وظیفه حفظش بر عهده دولت و همه ملت است. قسم‌نامه نمایندگان مجلس و رئیس جمهور هم حفظ و حراست از استقلال را مورد تأکید قرار داده.
در رویدادهای مختلفی که نظام جمهوری اسلامی در ایران با آن رو‌به‌رو شده، تصمیم‌گیری‌ها و واکنش‌های متفاوتی هم گرفته و اظهارنظرهایی را در پی داشته؛ برای نمونه «با تکیه بر شعار استقلال، آیا جمهوری اسلامی نظام مستقلی است؟»
در این گفت‌وگو با آقای جلیل رحیمی جهان آبادی عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس که دکترای تخصصی روابط بین‌الملل را هم در کارنامه‌اش دارد، مختصر به این پرسش پاسخ داده شده است:
باشگاه خبرنگاران جوان: آیا نظام سیاسی جمهوری اسلامی ایران توانست مؤلفه «استقلال» را در شعار استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی حفظ کند؟ چراکه تمایلات سیاسی به کشورهای مختلف و واکنش‌های جمهوری اسلامی به رویدادهای حوادث، باعث شده به زعم برخی افراد، جمهوری اسلامی را نظام مستقل ندانند.
نظام سیاسی ایران مبتنی بر رأی و نظر مردم شکل گرفت و شاید کم تر نظام سیاسی بلافاصله پس از انقلابش تن به یک همه‌پرسی، اصلاح قانون اساسی و تغییر ساختار حاکمیت با نظر مردم بدهد، اما در ایران این کار انجام شد.
جمهوری اسلامی با دو عارضه در طول سال‌های پیش مواجه شد؛ یکی جنگ هشت ساله با عراق که فضای توسعه سیاسی را تحت الشعاع قرار داد و شرایط ضرورتاً به سمت دفاع رفت و دیگری، مسئله فشار غربی‌ها و چالش در سیاست خارجی بود.
فشار غربی‌ها باعث شد بخش عمده‌ای از توان، انرژی، درآمد ما و امکاناتی که می‌توانست برای رفاه مردم استفاده شود، صرف مدیریت فضای بین‌المللی و رفع تنش‌ها و تحریم‌ها شود. در چالش با غربی‌ها عمدتاً ناجوانمردی از طرف آنها رخ داد. برای نمونه در جریان برجام، بسیاری از تعهدات را پذیرفتیم و خط قرمز‌هایمان را کنار گذاشتیم، اما غربی‌ها حاصلی برای این قرارداد قائل نشدند و اجرایش نکردند.
به علت شرایطی که غربی‌ها ایجاد کردند، چاره‌ای جز تمایل بیشتر به برخی بلوک‌بندی‌های سیاسی نداشتیم. سطح رابطه ما با روس‌ها یا چینی‌ها و برخی کشورهای چپ‌گرای آمریکای لاتین به فشار غربی‌ها هم باز می‌گردد و به هر حال این اتفاقات افتاد؛ اما آیا جمهوری اسلامی ایران یک نظام مستقل است؟ قطعاً و یقیناً بله.
محدودیت‌ها ما را مجبور کرده برخی مصلحت‌ها را بسنجیم؛ مثلاً در قبال یک اقدام کشور بزرگ که روابط نزدیکی دارد و باید موضع تندی بگیریم، شاید موضع ملایم‌تری داشتیم. با این حال استقلال سیاسی خود را تاکنون حفظ کردیم، هرچند فشار غربی‌ها، مشکلات اقتصادی و تحریم‌ها ما را مقداری در تنگنا قرار داده. به همین دلیل برخی اوقات مواضع جمهوری اسلامی ایران ممکن است محافظه کارانه‌تر هم شده باشد، مثلاً در قبال مسلمانان اویغور در چین، در قبال حوادث چچن یا حوادث اوکراین اگر محافظه کارانه‌تر واکنش دادیم، به دلیل همان فشار غربی‌ها و شرایط ناخواسته‌ای است که به ایران تحمیل کرده‌اند.
باشگاه خبرنگاران جوان: مؤلفه‌های استقلال سیاسی در روابط بین‌الملل چیست؟
وقتی یک کشور به لحاظ سیاسی مستقل نباشد، معمولاً در پیمان‌های نظامی، اقتصادی و امنیتی عمده عضو می‌شود و تصمیم‌هایی از طرف نهادهای خارج از حاکمیتش می‌گیرند.
در نظام‌های غیر مستقل معمولاً قرارداد‌های نظامی امضا می‌شود و پایگاه‌های نظامی بیگانه در کشور استقرار پیدا می‌کنند؛ معمولاً تصمیم‌گیری‌ها با مشورت متحدها و قدرت‌های بالادستی و حتی با نظر آنها انجام می‌شود، اما جمهوری اسلامی ایران به جرئت، نظامی است که در چهار دهه گذشته نه در قرارداد‌های نظامی و امنیتی، نه در تصمیم‌گیری‌های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و نه در تنظیم روابط با جهان به عنوان یک کشور وابسته به گروه‌های بزرگ نبوده است.
اگر اعضای پیمان ناتو را نگاه کنید، چه به لحاظ قدرت نظامی، چه استقرار پایگاه‌ها و چه نوع مواضع، اختیارهایشان دست خودشان نیست. ما به عنوان یک کشور مستقل که نه عضو این پیمان‌های نظامی و امنیتی و نه در قرارداد‌های اقتصادی بین‌المللی عمده هستیم، بسیاری از تصمیم‌ها را خودمان می‌گیریم.
نمی‌گویم هر تصمیمی بگیریم درست است، ممکن است بسیاری از این تصمیم‌ها اشتباه بوده و ضعف داشته باشد، اما خود حاکمیت، داخل کشور و در لایه‌های مختلف تصمیم‌گیری می‌کند و در نهایت با لابی‌گری، گفت‌وگو، رایزنی و همفکری تصمیم می‌گیرد تا درباره یک حادثه و یا ارتباط با یک کشور چه اقداماتی باید انجام شود. ایران بدون شک یکی از مستقل‌ترین نظام‌های سیاسی موجود در خاورمیانه و جهان است، هرچند دشمنی‌ها، فشار‌ها و تحریم‌ها باعث شده این نظام مستقل نتواند از آثار مثبت استقلالش به خوبی بهره‌مند شود.
ابراهیم اسدی بیدمشکی