آیین اسفندی میراث ناملموس کاشانی‌ها در استقبال از بهار

باشگاه خبرنگاران جوان اصفهان- اسفندی آیینی بر اساس سنت دیرینه اهالی کاشان است که در میان شهرنشینان و روستانشینان آن، دست‌کمی از نوروز ندارد. 

اسفندی با جنب‌وجوش همگانی، خانه‌تکانی، گردگیری، خرید لباس نو، حنابندان، تهیه شیرینی، آجیل و تنقلات مخصوص، پخت غذا‌های ویژه، زیارت مزار اموات، بردن کادوی اسفندی برای نوعروس‌ها و آیین شب پنجه برگزار می‌شود.

خوراکی‌های اسفندی، نماد خیر و برکت، زایش و باروری

در آیین ایرانیان باستان، روز پنجم هر ماه و ماه دوازدهم هر سال اسفند یا «اسپندارمذ» نامیده شده و به معنای پاک و مقدس است.

عباس تراب‌زاده مسئول ثبت پرونده‌های میراث معنوی اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کاشان در گفتگو با خبرنگار ما گفت:  آیین اسفندی کاشان که تا دو سه دهه اخیر مرسوم بوده، از آیین‌های باستانی زمستانی است که عناصر ترکیبی آن ریشه در اسطوره‌ها و گاهشماری کهن ایرانی دارد.

کارشناس مردم شناسی اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کاشان می‌گوید: آغاز تقویم رعیتی از اوایل پاییز همزمان با شروع کشت گندم و جو است؛ کشاورزان کاشان تقویم رعیتی را ۳۶۵ روز محاسبه می‌کنند، بدین ترتیب که بیست و پنجم بهمن تقویم رسمی را، شب اول اسفند، شب اسفند یا اسپند رعیتی یا زراعی می‌نامند.

به گفته تراب زاده یکی از رسوم کشاورزان کاشان در شب اسفند این بود که قبل از مقداری ماست و نوعی نان نازک و لطیف به نام تیری را با سبزی، مرغ و تخم مرغ برای مالک می‌بردند و در ازای آن، برنج و روغن می‌گرفتند؛ صاحبان کارگاه‌های نساجی از جمله شعربافی و قالیبافی هم به کارگران خود برنج و روغن و پول می‌دادند.

او می‌گوید: خوراکی‌های اسفندی نمادی از خیر و برکت، زایش و باروری بوده به طور مثال نان نماد برکت، رزق و روزی، سبزی نماد جاودانگی و خرمی، تخم مرغ نماد باروری و برنج نیز نماد برکت است.

تدارک گسترده مردمان قدیم برای اسفندی

این کارشناس میراث ناملموس می‌گوید: کودکان مکتب خانه‌ها برای ملا‌ها یک چارک برنج، مقداری روغن کرمانشاهی و قند و چای به عنوان تحفه اسفندی می‌بردند و اگر شاگردان برای استاد اسفندی نمی‌بردند ملا‌ها آن‌ها را روانه خانه می‌کردند.

تراب زاده می‌گوید: مغازه‌دار‌ها به ویژه سبزی فروش‌ها، دکان‌های خود را چراغانی و ریشه پیازچه‌ها و تربچه‌ها را با رنگ‌های آبی، زرد، سبز و قرمز رنگ آمیزی می‌کردند؛ حتی بنکدار‌ها با چیدن کپه‌های برنج و عدس، نخود، لوبیا، ماش، کشمش پلویی و تخم مرغ رنگ کرده بساط خود را رنگین و مزین می‌کردند یا قصابان لاشه گوسفندان و بره‌های پروار را به چنگک می‌آویختند و چربی‌های پشت بره را با سلیقه خاص ورقه ورقه و تزیین می‌کردند.

به گفته او برای جشن اسفندی، آجیل فروشان یا نخودبریز‌ها با آبلیمو آجیل ترش یا آجیل آچار درست و آن را با گل رنگ و زردچوبه معطر و خوش رنگش می‌کردند.

اهالی کاشان در شب اسفند زودتر از شب‌های دیگر چراغ خانه‌هایشان را روشن می‌کردند با این عقیده که چراغ و چراغانی نمادی از نور و باعث روشنایی است.

پخت پلو و ماهی دودی در جشن اسفندی و تفال به حافظ

به گفته این کارشناس میراث معنوی مردم کاشان اعتقاد داشتند در شب اسفند، با درست کردن پلو برای شام از جمله چلوماهی دودی یا چلو با کوکو یا خوردن کشمش پلو تا سال دیگر همین وقت اجاق خانه‌هایشان روشن خواهد بود بنابراین یکی از این پلو‌ها می‌بایست در سفره‌هایشان باشد، آن‌ها گذاشتن پنیر و ماست را هم بر سر سفره خوش یمن و مبارک می‌دانستند.

تراب‌زاده گفت: مردم بعد از خوردن شام شب اسفند، «شبچره» از قبیل آجیل پرتقال، لیمو، سیب و هندوانه می‌خوردند، فال حافظ می‌گرفتند و آواز می‌خواندند و معتقد بودند با آمدن اسفند، کمر سرما می‌شکند.

به گفته او  داماد‌ها به اندازه توانایی خود برای عروس  هدیه‌هایی از انار، هندوانه، پرتقال، باقلوا، نان برنجی، نقل، نان بهشتی، نان قندی، دو عدد ماهی دودی، یک قواره پارچه و حتی سکه طلا می‌فرستاندند که همه را حمامی محل در خنچه و روی سر می‌گذاشت و همراه با فردی اسفند به دست به خانه عروس می‌بردند، انعامی برای خود و لباس یا هدیه‌ای برای داماد می‌گرفتند.

خانه تکانی برفی بهمن در استقبال از اسفند به باور آذرانی‌ها

مصطفی جوادی مقدم مدرس دانشگاه به خبرنگار ما گفت: بیشتر افسانه‌های عامیانه ایران زمین با طبیعت گره خورده و به شکل خرده فرهنگ در آمده است.

او گفت: به عنوان مثال اهالی روستای آذران کاشان، باوری با عنوان سوگواری بهمن و افسانه اسفند دارند و بر این باور هستند بهمن (خواهر اسفند) که در گویش محلی به آن «بهمنه» می‌گویند، چون می‌داند برادرش اسفند در راه است با باد و برف، خانه تکانی می‌کند؛ خسته می‌شود و در عصر روز آخر ماه می‌خوابد و برف و باد، به نشانه پایان خانه تکانی قطع می‌شود.

این مدرس دانشگاه در ادامه تشریح این باور باستانی می‌گوید: اسفند از راه می‌رسد و خواهر خسته را بیدار نمی‌کند، اما بهمن  که نتوانسته از برادرش پذیرایی کند سوگواری را آغاز و صبح اولین روز اسفند برف ریزه‌ای می‌بارد که به باور مردم بهمن خاک بر سر ریخته و برای اسفند بیقراری می‌کند.

جوادی مقدم می‌گوید: در آخرین ماه فصل سرد و نزدیک شدن بهار، جوانان و نوجوانان، برای گرفتن اسفندی به خانه‌های اهالی مراجعه می‌کنند و پشت در، با شعرخوانی به لهجه آذرانی کیسه‌های پارچه‌ای را به درون خانه پرتاب و طلب اسفندی می‌کنند، صاحب خانه نیز هدایا و تنقلاتی را که از قبل آماده کرده در کیسه می‌ریزد و کیسه را تکان می‌دهد و صاحب کیسه، نخ را می‌کشد و اسفندی را می‌گیرد.

کاشانی‌ها امانتدار سنت‌های فرهنگی

غلامحسین سربلوکی پژوهشگر فرهنگی در گفتگو با خبرنگار ما گفت: کاشان، بیشتر آیین‌های سنتی از جمله قالیشویان، قربانی کردن شترو اسفندی را در کمال امانت همچنان محفوظ نگه داشته است.

او می‌گوید: در تمام مراسم اسفندی، نماد‌هایی از فرهنگ ایرانی مشاهده می‌شود به عنوان مثال پنجم اسفندارمذ یا شب پنجم اسفند به نام روز زن معروف بود و تمام مرد‌ها به مادران یا همسرانشان هدیه درخور می‌دادند و از زحمات آنان قدردانی می‌کردند.

به گفته این پژوهشگر فرهنگی، خواندن دعا‌های مخصوص و خوردن ناردون (دانه انار خشک) همراه با آجیل و انجیر خشک و تا صبح بیدار بودن از دیگر آیین‌های شب پنجم اسفندارمذ بود.

سربلوکی می‌گوید: برگزاری اسفندی برای کاشانی‌ها اهمیت زیادی دارد، آنقدر که مثلا ۷۰ سال پیش که وضع اقتصادی مردم در هنگامه جنگ جهانی خوب نبود و کمبود مواد غذایی مردم را عذاب می‌داد و کار به جیره بندی رسیده بود، اهالی کاشان، آیین اسفندی را به نحو احسن اجرا می‌کردند.

او معتقد است: با این حال زندگی ماشینی و تغییر سبک زندگی سبب شده اسفندی اکنون به فراموشی سپرده شود و حتی برخی جوانان نام این آیین را نشنیده باشند.

اسفندی، دلیلی بر رواج تقویم خورشیدی در کاشان

مجتبی فاتحی پژوهشگر کاشان شناسی به خبرنگار ما گفت: اعتقادات و آیین‌های مرتبط با اسبندی، در اثر ابوالقاسم انجوی شیرازی در اواخر دهه ۱۹۶۰ یعنی زمانی که این جشن، در حال احتضار و انقراض بود شناخته شد و کلانتر ضرابی کاشانی نیز در کتاب خود دراواخر قرن ۱۶ به این جشن اشاره کرده است.

او می‌گوید: در گذشته قلمرو این آیین از شمال منطقه کاشان از جمله آران و بیدگل و نوش آباد تا جنوب یعنی مسلم آباد، قمصر، ازناوه، جوشقان قالی و حتی شهر‌های دورتر مثل میمه و منطقه جنوب غربی یعنی نیاسر، نشلج، مرق و آذران تا غرب شامل فین، راوند، جوشقان استرک، و روستای دوردست سینقان (از توابع دلیجان در استان مرکزی) تا نراق و جاسب و حتی خالدآباد بادرود نطنز است.

این پژوهشگر فرهنگی معتقد است: آیین اسبندی نشان می‌دهد که حتی پیش از اینکه تقویم هجری خورشیدی در در ایران به صورت رسمی اقتباس شود، تقویم خورشیدی در منطقه کاشان رایج بوده است.

آیین اسبندی غنی همانند نوروز

فاتحی گفت: آیین‌های اسبندی دست کم در برخی مناطق به اندازه نوروز غنی بوده است به طوریکه مردم از چند روز قبل با تمیز کردن خانه‌ها و خریدن لباس نو برای این مراسم آماده می‌شدند.

او می‌گوید: تبادل هدیه از محور‌های اصلی این جشن است؛ به طوریکه هدیه دادن خانواده داماد به نوعروس، دانش آموزان مکتب به آموزگاران، کشاورزان به اربابان و صاحبان مزارع، کارگران پارچه بافی به استادان خود، کارآموزان به استادان، پدران به فرزندان و حتی نذری دادن به نیت اموات، مرسوم بوده است.

به گفته این پژوهشگر فرهنگی در قدیم مردم فقط در عید فطر، عید نوروز و جشن اسفندی برنج می‌پختند و رشته پلو، عدس پلو با کشمش یا چلوی ساده رواج داشته که با ماهی دودی، کوکو، قورمه سبزی، اسفناج و یک خوراک محلی به نام «نتار» یا «نثار» می‌خوردند.

فاتحی می‌گوید: در برخی مناطق، زنان، آش اسبندی می‌پختند یا آش رشته به همراه پنیر و ماست در ظرفی جداگانه در مناطق دیگر استفاده می‌شده است.

به گفته او، در خالدآباد سفره اسفندی با هفت سین از جمله سنگک و سکنجبین پهن می‌شده است و آب، آینه، سبزیجات و تخم مرغ رنگ شده نیز روی سفره قرار می‌دادند.

آیین‌های سنتی و جشن‌های اسفندی در منطقه کاشان، از آخر بهمن و شب اول اسفند آغاز می‌شود و در شب چهارشنبه آخر سال و نوروز به اوج می‌رسد و ۱۳ فروردین در دل طبیعت به پایان می‌رسد.

این آیین در حال مستندنگاری برای تهیه پرونده و ثبت در فهرست میراث فرهنگی ناملموس کشور است.

گزارش از حرمت سادات متولی
انتهای پیام/ی