باشگاه خبرنگاران جوان ـ نام شهر سوخته برای ما با کشف اشیای باستانی حیرت‌انگیز و سازه‌های معماری جالب و قدیمی عجین شده است. گویی این شهر هرچند وقت یک‌بار یادگاری تازه را از دل تاریخ برای باستان‌شناس‌ها و مردم این سرزمین رونمایی می‌کند. اوایل دی امسال، شیء مهمی در شهر سوخته استان سیستان و بلوچستان پیدا شد که قدمت آن به ۴۹۰۰ سال پیش بر می‌گردد و علامت‌هایی روی آن حک شده که خبر از نوعی حساب ریاضی دارد.
شهر سوخته، شهری باستانی در نزدیکی شهر‌های زابل و زاهدان است که در کنار رودخانه هیرمند بنا شده بود. این محوطه باستانی هفدهمین اثر تاریخی ایران در فهرست یونسکو است که قدمت ۵۰۰۰ساله برای آن تخمین زده شده است. سیدمنصور سیدسجادی، سرپرست هیأت باستان‌شناسی در گفتگو با مهر عنوان کرده است، «ساختار این لوح نشان می‌دهد مردم در آن دوره از روش حسابداری دهگانی استفاده می‌کردند، برخلاف سومری‌ها که روش حسابداری‌شان بر اساس نظام شصت‌گانی بوده است.»
لوح حسابداری که از عمق چهار متری اتاق شماره۲۷ منطقه مسکونی محوطه شهر سوخته کشف شده، ۱۱سانتی‌متر طول و ۷سانتی‌متر عرض داشته و دارای دو نوع علامت متفاوت است. یکی از علامت‌ها خطوطی‌اند که نشانگر نوع کالای ارسال‌شده همراه لوح است و دیگری تعدادی حفره مستطیلی شکل که نشان از تعداد کالای ارسال‌شده دارد.
شهر سوخته هنوز راز‌های زیادی در دل دارد
مدیر پایگاه باستان‌شناسی شهر سوخته علت اهمیت این لوح را این طور توصیف می‌کند: «تا پیش از این در شرق کشور چنین لوح حسابداری پیدا نشده بود. دیگر لوح‌های دوران آغاز ایلامی که پیش از این به دست آمده بود مربوط به کاوش‌های پیش از انقلاب بود که مضمون و محتوای اقتصادی از آن برداشت شده بود.»
مجتبی سعادتیان در پاسخ به این که محل‌های کاوش بر چه اساس تعیین می‌شوند، توضیح می‌دهد: «مکان‌سنجی بعضی کاوش‌ها با عکس‌های هوایی یا روش‌های ژئومغناطیسی انجام می‌شود. در روش‌های رایج‌تر، بر اساس این‌که اشیای باستانی قبلی در چه مکان‌هایی کشف شدند، کاوش‌های تازه آغاز می‌شود. گاهی هم با وجود این که می‌دانیم بعضی مکان‌ها احتمالا هنوز قابلیت ادامه کاوش را دارند، عملیات تحقیق و بررسی ادامه پیدا نمی‌کند.
برای مثال، کاخ سوخته متعلق به دوره چهار شهر سوخته است که جدیدترین دوره به شمار می‌آید و تخمین‌ها می‌گوید زیر این بنا هنوز اشیا و بنا‌های قدیمی دیگری وجود دارد، اما به دلیل این که این منطقه محلی است برای بازدید مردم از آثار باستانی مهم شهر سوخته، فعلاً تفحص‌ها در آنجا ادامه پیدا نکرده، اما در بعضی مناطق که امکانش وجود داشته باشد، حفاری‌ها تا اعماق چهار یا پنج متر انجام می‌شود.
لوحی که به‌تازگی کشف شده هم محصول کاوش در عمق چهار متری بود که تا پیش از این در این ناحیه انجام نشده بود. اگر در کنار لوح‌های گلی قطعاتی از زغال یا استخوان وجود داشته باشد بدون برخورد با دست انسان باید آن را درون ورقه‌های آلومینیومی منتقل کرد و به آزمایشگاه برد تا با آزمایش کربن۱۴ قدمت شیء یا بنا را تعیین کنند. این لوح اکنون در مخزن «موزه منطقه‌ای جنوب شرق» شهر زاهدان نگهداری می‌شود.
قدمت اشیای باستانی چطور تعیین می‌شود؟
دانش شیمی از علوم مهمی است که به‌کمک باستان‌شناس‌ها می‌آید تا عمر اشیا و آثار باستانی را مشخص کنند. با این شیوه هر اثر تاریخی، اندکی کربن در ترکیب شیمیایی خود داشته باشد، قابلیت محاسبه سن و قدمت را پیدا می‌کند. کربن۱۴ یکی از ایزوتوپ‌های عنصر کربن است که به دلیل ناپایدار بودن، خاصیت پرتوزایی یا همان رادیواکتیو دارند. ایزوتوپ به عنصر شیمیایی می‌گویند که در اتم خود، تعداد پروتون و الکترون یکسان و تعداد نوترون متفاوت داشته باشد. اتم‌های کربن۱۴ بر اثر برخورد پرتو‌های کیهانی با کربن‌های پایدار پدید می‌آید و در قالب دی‌اکسیدکربن با اکسیژن ترکیب می‌شود.
گیاهان به‌طور طبیعی آن را جذب می‌کنند و این ایزوتوپ با فتوسنتز درون بافت‌های گیاهی پخش می‌شود. حیوانات و انسان‌ها هم با مصرف گیاهان، کربن۱۴ را جذب می‌کنند و به این ترتیب این ایزوتوپ در اشیای باستانی، فسیل‌های جانوری و گیاهی و انسانی یافت می‌شود. نسبت طبیعی کربن۱۲ به کربن۱۴ در هوا و همه موجودات زنده در یک زمان معین تقریبا ثابت است. تقریبا در هر ۱۰۰۰میلیارد اتم کربن یک اتم، اتم کربن۱۴ است.
کربن۱۴ تا زمانی که موجود زنده واپاشی می‌کند و به‌علت تبادل با محیط بیرون، اتم‌های وا پاشیده با اتم‌های جدید کربن۱۴ جایگزین می‌شود و این نسبت تقریبا ثابت می‌ماند، ولی پس از مرگ موجودات زنده، کربن۱۴ واپاشیده و با هیچ کربن۱۴ جدیدی جایگزین نمی‌شود. کربن۱۴ به آهستگی و با سرعت بسیار کم از بین می‌رود در حالی که مقدار کربن۱۲ ثابت است.
با به دست آوردن نسبت کربن۱۲ به کربن۱۴ در نمونه مورد بررسی و مقایسه آن با مقدار استاندارد این نسبت در موجودات زنده می‌توان دورانی را که این موجود زنده زندگی می‌کرده یا شیئی را که در زندگی انسان‌ها به کار می‌رفته با دقت بسیار خوبی محاسبه کرد.
روش محاسباتی ده‌دهی و شصت‌گانی در ایران باستان
دکتر حسن امینی، استادیار پژوهشکده تاریخ علم دانشگاه تهران درباره سابقه کشف لوح‌های مرتبط با ریاضی در ایران می‌گوید: اگر ایران را آنچه در مرز جغرافیایی امروزی قلمداد می‌شود در نظر بگیریم، لوح‌های مهم ریاضی کشف شده بیشتر از منطقه شوش است و اطلاعات هنوز درباره آن‌ها کامل نیست. در تعریفی دیگر اگر ایران را در زمانی بررسی کنیم که منطقه بین‌النهرین را هم شامل می‌شده، عددنویسی رایج در لوحه‌های قدیمی و گلی به دست آمده در عراق امروزی، اغلب با روش عددنویسی شصت‌گانی بوده است.
روش شصت‌گانی همان است که امروزه در ساعت باقی مانده است و یک ساعت به ۶۰ دقیقه و یک دقیقه به ۶۰ ثانیه تقسیم می‌شود در حالی‌که در روش ده‌دهی که امروز استفاده می‌کنیم هر واحد به ۱۰قسمت تقسیم می‌شود. در زمان نگارش این لوحه‌ها، مدارسی بوده که در آن روش‌های حسابداری یا مساحی آموزش داده می‌شده تا به منظور محاسبه مالیات و حقوق و تعیین مساحت و... به کار برود.
دکتر امینی روش‌های کشف مفاهیم حک‌شده را کاری تخصصی می‌داند که با همکاری مورخان ریاضیات و باستان‌شناس‌ها انجام می‌شود و می‌گوید: «در مواردی که لوح‌ها اقتصادی هستند باستان‌شناس‌ها آن‌ها را تعبیر می‌کنند و در مواردی که روش عددنویسی یا محاسبه دارند، کار مطالعاتی به تاریخدان‌های ریاضیات سپرده می‌شود. یکی از قدیمی‌ترین لوح‌های ریاضی ایران، لوحی از شوش است که می‌توان تعبیر ضرب عدد ۵۰ در ۴۰ را برای آن در نظر گرفت. برای تأیید تعبیر لوح‌ها باید مراحل مختلفی طی شود که به عوامل گوناگونی مثل زمان نگارش، محل کشف و جایگاه آن در مجموعه لوحه‌های دیگر بستگی دارد.»
با این حال این استاد تاریخ ریاضی تصریح کرد: «اگر تصویر آمده در خبرگزاری‌ها برای لوح شهر سوخته درست باشد، بعید است این لوح به تنهایی بتواند به طور مشخص شاهدی برای سیستم عددنویسی خاصی باشد.»
منبع: جام جم
انتهای پیام/