بیکاری،فرسایش خاک و انتشار ریزگردها نتیجه خشک شدن تالاب هامون/ چه اقداماتی برای احیای سومین دریاچه بزرگ کشور لازم است؟

به گزارش خبرنگار حوزه محیط زیست گروه اجتماعی باشگاه خبرنگاران جوان، تالاب هامون در دشت سیستان و بلوچستان با مساحت ۴۰۰۰ کیلومتر مربع در فصول پر آب بزرگترین دریاچه آب شیرین کشور است که از این مقدار ۳٬۸۲۰ کیلومتر مربع متعلق به ایران و بقیه متعلق به افغانستان است،  این تالاب از 3 دریاچه کوچک به نام‌های هامون پوزک، هامون صابری و هامون هیرمند تشکیل شده‌است .

آب تالاب هامون از سرچشمه رودخانه های هیرمند، خاش رود، فراه، هاروت‌ رود، شوررود، حسین‌آباد و نهبندان تامین می شود .

طی سال های اخیر با توجه به خشک سالی ها و تغییرات اقلیمی بخش عظیمی از تالاب هامون خشک شده، است.

علی ارواحی متخصص مدیریت زیست بوم‌های تالابی در گفتگو با  خبرنگار اجتماعی باشگاه خبرنگاران جوان، درباره اهمیت تالاب هامون گفت: تالاب هامون، سومین دریاچه بزرگ ایران پس از کاسپین و ارومیه بوده و بعنوان رامسر سایت و ذخیره گاه زیست کره توسط کنوانسیون رامسر و سازمان یونسکو به ثبت رسیده است. این تالاب، تالابی مرزی و آب شیرین است و وسعت آن در زمان پر آبی، ۵۶۶۰ کیلومتر بوده بوده که حدود ۷۰ درصد آن در ایران و بیش از ۳۰ درصد آن در کشور افغانستان واقع شده است. 

وی گفت:از ویژگی‌های بارز تالاب هامون می‌توان به وابستگی شدید معیشت جوامع محلی به منابع تالاب از جمله صیادی، دامداری، کشاورزی و صنایع دستی و همچنین نقش آن در کنترل و ذخیره سیلاب، جلوگیری از انتشار ریزگرد‌ها و فرسایش بادی و همچنین تعدیل آب و هوای منطقه اشاره کرد.

وی در مورد وضعیت تالاب هامون اشاره کرد: تالاب هامون بیش از دو دهه با محدودیت جدی منابع آب و عدم تخصیص حقابه کامل مورد نیاز آن، مواجه بوده است. در طول این مدت، تنها در سال‌های ۱۳۹۳ و ۱۳۹۸ و در نتیجه بارش‌های غیرنرمال و ورود جریانات سیلابی، شاهد آبگیری وسعت قابل توجهی از تالاب هامون بوده ایم و متاسفانه هم اکنون با توجه به بارش پایینتر از نرمال سالانه به میزان ۳۵ میلی متر و عدم تخصیص حقابه مورد نیاز آن، تقریبا بطور کامل خشک شده است.

این کارشناس محیط زیست تصریح کرد : شرایط امروز تالاب هامون از یک سو محصول احداث سد‌های کنترلی و تنطیمی نظیر بند کمال خان بر روی رودخانه هیرمند و بهره برداری از کانال انحرافی برای هدایت سرریز آن به گود زره و از سوی دیگر نتیجه مدیریت غیر یکپارچه منابع آب‌های داخلی در کشور است که از مصادیق آن می‌توان به احداث و ایجاد سازه‌های کنترلی با تبخیر سطحی بالا و توسعه طرح‌های کشاورزی (آن هم در منطقه‌ای با اقلیم خشک و نیمه خشک و متوسط بارش سالانه ۶۰ میلی متر) و اولویت بخشی به مصارف کشاورزی و نادیده گرفتن حقابه تالاب، اشاره کرد. این در حالی است که برنامه مدیریت تالاب هامون، تدوین و ابلاغ شده و علیرغم ایجاد کمیته‌های مدیریت بین بخشی تالاب هامون در سطوح مختلف، نشانی از همکاری، هماهنگی و مشارکت موثر بخش‌های کلیدی ذینفع و ذیمدخل جهت حفاظت از تالاب هامون و احیای این زیست بوم ارزشمند دیده نمی‌شود.

ارواحی در خصوص دیگر تهدیدات تالاب هامون بیان کرد که مهمترین مشکل تالاب‌های هامون، کمبود شدید منابع آبی تخصیص یافته به تالاب است و دیگر تهدیدات پیش روی آن شامل دیپلماسی غیر موثر آب‌های مرزی، مصارف غیر اصولی در بخش کشاورزی، رقابت شدید بهره برداری از منابع آب در بخش کشاورزی با تالاب، مدیریت غیر یکپارچه منابع آب، ورود رسوبات جریانات سیلابی به تالاب، فرسایش بادی و از دست رفتن منابع خاک، قطع ارتباط اکولوژیک تالاب‌های هامون پوزک، هامون هیرمند و هامون صابری، از بین رفتن تنوع زیستی خصوصا ذخایر آبزیان و پوشش گیاهی، تغییر کاربری اراضی تالابی به اراضی کشاورزی، تغییر فاکتور‌های اقلیمی و جابجایی فصول پر باران و کم باران، تاب آوری پایین در برابر تغییرات اقلیمی و همچنین تبخیر سطحی بالا و متوسط بسیار پایین بارش سالانه، است.

وی در ادامه درباره پیامد‌های خشک شدن تالاب هامون گفت: علاوه بر از دست رفتن منابع آب، خاک و تنوع زیستی، در نتیجه خشک شدن تالاب هامون، بطور مشخص معیشت ۳۷۰۰ صیاد محلی که بطور مستقیم از تالاب هامون صید می‌کردند و مشاغل غیرمستقیمی نیز که بواسطه عرضه محصولات صید شده از تالاب در بازار‌های محلی، بازار‌های خارج استان و مراکز تولید خوراک آبزیان، ایجاد می‌شد، در شرایط فعلی از دست رفته اند. علاوه بر آن پوشش گیاهی تالاب که پیش از این مورد استفاده دامداران و تولیدکنندگان محلی صنایع دستی قرار می‌گرفت، به تدریج از بین رفته و معیشت این گروه از بهره برداران نیز با خطر جدی روبرو است.

متخصص مدیریت زیست بوم‌های تالابی افزود: در نتیجه از دست رفتن فرصت‌های درآمدزایی برای جوامع محلی از یک سو شاهد افزایش نرخ بیکاری و کاهش سطح درآمد خانوار‌های روستایی بوده ایم و از سوی دیگر، تشدید فرسایش بادی و انتشار ریزگرد‌ها باعث شیوع برخی بیماری‌ها و همچنین کاهش سطح رفاه و مطلوبیت سکونت گاه‌های روستایی شده تا جایی که برخی از روستا‌های مرزی تخلیه شده و روستاییان به مهاجرت از روستا‌ها و اسکان در مناطق حاشیه شهر‌های بزرگ نظیر زاهدان، چابهار و ایرانشهر مبادرت کرده اند که خود تبعات منفی اجتماعی و فرهنگی و مخاطرات امنیتی بیشتری را به همراه خواهد داشت. علاوه بر آن هزینه قابل توجهی برای حفظ سلامت مردم و ایجاد فرصت‌های شغلی جایگزین به دولت تحمیل می‌شود.

ارواحی در خصوص راهکار‌های احیای تالاب هامون، عنوان نمود: با توجه به تجارب متعدد در کشور، و مقدار آب مورد نیاز برای احیای تالاب هامون به نظر میرسد راهکار‌هایی همچون انتقال آب از دریای عمان یا استحصال آب‌های ژرف به دلایلی از جمله ناچیز بودن میزان آب دریافتی، هزینه بالا، زمانبر بودن این دست پروژه ها، تغییرات اکوسیستمی و دیگر پیامد‌های منفی زیست محیطی، ایجاد تقاضای بیشتر آنهم بصورت ناپایدار در حوضه مقصد و محروم ساختن حوضه مبدا از منابع آب در دسترس و بروز نارضایتی‌های اجتماعی، راهگشا و موثر نخواهند بود.

وی در پایان مجموعه اقدامات پیشنهادی برای حفاظت و احیای تالاب هامون را اینگونه برشمرد: اهتمام دولت در اجرای موثر برنامه مدیریت جامع تالاب هامون و الزام تمامی بخش‌های اجرایی به ایفای تعهدات و مسئولیت هایشان؛ دیپلماسی فعال آب‌های مرزی جهت بروز رسانی معاهده سال ۱۳۵۱ با توجه به نیاز کنونی تالاب هامون و همچنین تدوین و اجرای چارچوب همکاری‌های مشترک برای احیای تالاب هامون بین کشور‌های سهیم از تالاب هامون؛ احداث ایستگاه‌های آنلاین هیدرومتری برای پایش مداوم حقابه تخصیصی به تالاب هامون؛ بهسازی و بازسازی سیستم‌های انتقال آب شرب و کشاورزی؛ تغییر الگوی سنتی کشاورزی به الگوی کشاورزی سازگار با اقلیم در کنار آموزش گسترده کارشناسان و کشاورزان محلی؛ مطالعه زنجیره ارزش محصولات کم آب بر و تحلیل بازار برای ایندست محصولات همراه با توانمندسازی جوامع محلی برای تسهیل دسترسی به بازار و درآمدزایی از محل فرآوری محصولات جانبی؛ احداث نیروگاه‌های بادی و ایجاد هاب انرژی به منظور جایگزینی آن با انرژی‌های معمول در سطح محلی و صادرات آن به دیگر کشورها؛ تسهیل داد و ستد مرزی و حمایت از صندوق‌ها و تعاونی‌های محلی برای جایگزینی مشاغل سازگارتر با منابع تالاب نظیر گردشگری، تولید صنایع دستی و آبزیان با کشاورزی؛ و استفاده مجدد از آب مصرفی از طریق بازچرخانی آب و تصفیه فاضلاب است.

انتهای پیام /