به گزارش گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از بجنورد ، چندین قرن از واقعه عاشورا می‌گذرد؛ اما عاشورا و امام حسین (ع) به عنوان نماد‌های هویت شیعه در متن زندگی مسلمانان و در باور‌های پاک مردم جای دارد. محرم میراث عاشورا برای دوستداران و عاشقان اهل بیت و نقطه عطف انسانیت، آزادگی و مردانگی بوده و هر ساله میلیون‌ها انسان داغدار را برای عزاداری و ابراز احساسات گرد هم می‌آورد.
آیین‌های عزاداری محرم به فراخور فرهنگ، آداب و رسوم و شیوه‌های مرسوم هر منطقه متفاوت است و از دیرباز همواره در قالب هیات‌های مذهبی و راه اندازی دستجات و تکایا برگزار شده است.
خراسان شمالی با فرارسیدن ماه محرم الحرام با نصب پرچم‌های سیاه و علم‌های مخصوص سیاهپوش می‌شود و عزاداران در مساجد، حسینیه‌ها و تکایا به عزاداری می‌پردازند؛ ایستگاه‌های صلواتی هم چند سالی است که چهره شهر را محرمی می‌کند و نوجوانان و جوانان این خطه را با عشق پای کار می‌آورد.
در سرزمین گنجینه فرهنگ‌ها و معرفت‌ها اراتمندان آقا ابا عبدالله الحسین (ع) از هر قشری که باشند با قومیت‌ها و گویش‌های مختلف به وقت عزای حسین (ع) روحی یکسان دارند و در دستگاه امام حسین به دنبال جای کوچکی برای خود می‌گردند.
بیشتر بخوانید
اگرچه این روز‌ها استان خراسان شمالی هم همچون سایر نقاط کشور با موج سنگین کرونا روبرو شده، اما آیین‌های های محرم ریشه در جان مردم دارد و کمرنگ نمی‌شود.
چند روز مانده به محرم بوی اسپند و نوای یاحسین از کوچه و محله‌ها مشام آدمی را نوازش می‌کند.
این روز‌ها قدم زدن در خیابان‌های این شهر و شنیدن روضه‌ها و مداحی‌های از تکیه‌های کوچک و بزرگ؛ داستان مظلومیت ۱۴۰۰ ساله حسین (ع) را یادآور می‌شود.
این روز‌ها همه‌ی خانه‌های شهر عزادار حسین اند؛ به یکی از محله‌های قدیمی شهر رفتم سردر تمام خانه‌ها، پرچم سیاه امام حسین برافراشته بود؛ خانومی از یکی از خانه‌های قدیمی بیرون آمد به گمانم برای اقامه نماز به مسجد می‌رفت، به نزدیکش رفتم و از او درباره حال هوای محرم این روز‌ها پرسیدم.
هنوز حرفی نزده بود بغض کرد و با چشمان اشک آلود گفت:قربون امام حسین برم، مظلومیت امام حسین این روز‌ها بیشتر از همیشه دیده می‌شوند با اینکه برگزاری مراسم‌های عزاداری با رعایت کامل دستورالعمل‌های بهداشتی انجام می‌شود، اما باز هم همه نگران شرکت در مراسم‌های عمومی هستیم و اینکه رعایت نکات بهداشتی تا این میزان کفایت می‌کند یا نه.
خانم محمدی در ادامه افزود: تکیه امام حسین در محله ما از زمان شیوع کرونا به دستور مدیران در مکان‌های روباز برپا شده و استفاده از ماسک اجباری است. پذیرایی‌ها ممنوع شده، ولی باز هم نگرانی از وضعیت شیوع کرونا وبیمارستان‌های استان صد چندان شده است.
کرونا برگزاری آیین‌های محرمی را تحت الشعاع خود قرار داده و دسته روی و علم گردانی‌ها را ممنوع کرده است.
آیین‌های عزاداری محرم در خراسان شمالی با قدمتی صد‌ها ساله، علاقه‌مندان و مشتاقان بسیاری دارد.
پیش از اینکه محرم شروع شود، کوچه و خیابان‌های شهر‌های مختلف استان رنگ و بوی عزا به خود می‌گیرند. مردم شهر‌های مختلف متناسب با فرهنگ و سنت‌های خود آماده می‌شوند تا مراسم و سنت‌های مربوط به سوگواری امام حسین (ع) را برپا کنند. اگرچه هر منطقه شیوه خود را در عزاداری دارد، اما روحی شبیه و یکسان بر همه آن‌ها حاکم است، و این روح، علاقه و ارادت به امام حسین (ع) و یاران ایشان است.
۱۴ آیین عاشورایی که نشان از تنوع فرهنگی این دیار است در فهرست میراث ناملموس ملی جای گرفته است که برخی از این آیین‌ها تا قبل از شیوع ویروس کرونا مخاطبان هزاران نفری داشت و هر سال با حضور انبوهی از جمعیت عزادار و سوگوار، که از مناطق دور و نزدیک می‌آمدند، برگزار می‌شد.
بیشتر بخوانید
این آیین‌ها شامل سنگ‌زنی بام، علم‌بندان اسفراین، حلیم‌پزان و همچنین تعزیه ترک‌ها، تعزیه کرد‌های شمال خراسان، بیل گردانی بنی اسد، آیین نخل گردانی و علم گردانی جاجرم، پرده خوانی روز عاشورا، تعزیه خوانی بجنورد، آیین شام غریبان، آیین سینه زنی حسن، حسین استان و نیز آیین یازدهم محرم در امامزاده کوران اسفراین است.
سنگ‌زنی؛ از آئین‌های قدیمی خراسان شمالی‌ها در روز عاشورا
سنگ‌زنی یکی از آئین‌های قدیمی مردم این استان در روز عاشوا است که همه ساله اجرا می‌شود.
این آیین توسط مردم منطقه بام در شهرستان اسفراین اجرا می‌شود.
در روز عاشورا دستجات عزاداری از جلوی درب مسجد اعظم بام عبور می‌کنند، اعضای یکی از هیات‌ها در کنار مسجد به انجام این کار می‌پردازند.
طی این مراسم به جای اینکه افراد به سینه زنی بپردازند هر فرد دو سنگ کوچک دایره‌ای شکل را در دست گرفته و روبه روی یکدیگر قرار می‌گیرند.
در این مراسم با سنگ‌های در دست گرفته شده یک ضرب جلوی پا، یک ضرب جلوی سینه و یک ضرب بالای سر زده می‌شود.
علم اندازی خراشا روایت گر بر زمین افتادن علم حضرت ابوالفضل عباس (ع)
علم اندازی یکی دیگر از مراسم‌های قدیمی در روستای خراشا است که همه ساله توسط مردم در در روز تاسوعا اجرا می‌شود.
بعد از پایان یافتن مراسم تاسوعا در این منطقه، هر هیاتی که به مسجد و حسینیه خود باز می‌گردد، علم را در داخل محوطه مسجد بر روی زمین قرار می‌دهد.
انجام این مراسم روایتگر به شهادت رسیدن حضرت ابوالفضل عباس (ع) و افتادن علم ایشان بر زمین است.
از سوی دیگر تمامی مردم این روستا در این مراسم شرکت می‌کنند حتی اگر فردی از این روستا در این منطقه نیز حاضر نباشد خود را برای حضور در مراسم به آنجا می‌رساند.
آیین نخل گردانی با قدمتی ۴۰۰ ساله
«نخل‌گردانی» یکی از مهمترین مراسم‌ها در شهرستان جاجرم است که با شیوه‌های متفاوت در این منطقه برگزار می‌شود.
آئین نخل گردانی در شهر تاریخی جاجرم از سابقه و پیشینه زیادی برخوردار است که تحقیقات میدانی از بزرگان، تکیه داران و نخل گردانان به ویژه افراد مسن نشان دهنده قدمت چند قرن این مراسم از گذشته تاکنون است.
صبح روز عاشورا هیات و دسته‌های زنجیر زنی با نظم خاصی در محلی به نام «حسینیه بزرگ» جمع می‌شوند و از هر هیات یک نوحه خوان به مدت پنج دقیقه نوحه سرایی می‌کند و مردم سینه و زنجیر می‌زنند و عزاداری تا ظهر ادامه می‌یابد.
عزاداران جاجرم هرسال در روز عاشورا، نخل را به سمت میدان حسینیه این شهر حمل می‌کنند که حدود ۴۰ تا ۵۰ نفر در برداشتن نخل مشارکت دارند پس از ورود نخل‌ها به میدان، حرکت آن‌ها سرعت گرفته و سوگواران نیز حرکت خود را تندتر کرده و به دنبال نخل‌ها می‌دوند.
در دور سوم نخل اول و در دور چهارم نخل دوم بر زمین گذاشته می‌شود، اما چرخیدن علم‌ها هنوز ادامه دارد و چند بار دیگر دور میدان حسینیه حرکت می‌کنند و به عزاداری می‌پردازند، سپس نخل‌ها در جای خود قرار می‌گیرد و در ادامه مردم به سوی بقعه «خواجه مهزیار» از یاران خاصه حضرت امام رضا (ع) حرکت می‌کنند و سپس بر مزار اموات خود حضور پیدا کنند.
بر اساس اعلام اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان شمالی، آیین نخل گردانی در جاجرم افزون بر ۴۰۰ سال قدمت دارد و در سال ۱۳۹۰ در فهرست آثار معنوی به ثبت رسیده است.
علم بندی و علم گردانی، آیین کرد‌های اسفراین و ترک‌های بجنورد
علم بندان از آیین‌های کهن و سنتی عزاداری در خراسان شمالی به خصوص شهرستان اسفراین است که در آغاز ماه محرم برگزار می‌شود و مردم این شهرستان، به ویژه سادات با مراسم علم بندان عزاداری ماه محرم را آغاز می‌کنند.
این آیین با حضور سادات و ریش سفیدان محل و جوانان و عاشقان اهل بیت عصمت طهارت (ع) برپا می‌کنند.
در این مراسم افراد مسن و جوانان در تکایا و مساجد گردهم می‌آیند و با استفاده از پارچه‌های نذری، یک تیر چوبی به طول یک الی ۵ متر را بسته و در صحن یا ورودی تکیه یا مسجد قرار می‌دهند.
ابتدا مجلس روضه خوانی در مسجد برگزار می‌شود و پس از آن سادات و بزرگان در حالی که اشعاری را قرائت می‌کنند اقدام به بستن علم کرده و پارچه‌هایی را که مردم محل برای برطرف شدن گرفتاری‌ها و مشکلات خود نذر علم کرده اند، با نظم و رنگ بندی خاصی بر علم می‌بندند؛ همچنین با سیاه پوش کردن سردر تکایا و مساجد، خود را برای مراسم عزاداری سید و سالار شهیدان، حضرت ابا عبدالله الحسین (ع) آماده می‌کنند و در ایام محرم به عزاداری و سینه زنی می‌پردازند.
بعد از بستن علم، آن را به عنوان نمادی از علم کربلا و عزاداری ماه محرم از مسجد خارج کرده و راهی خیابان‌ها و محلات می‌شوند که از سوی اهالی با ذبح گاو و گوسفند در جلو علم از آن استقبال می‌شود.
به این ترتیب نخستین آیین عزاداری و سینه زنی محرم حسینی با حمل علم عاشورا آغاز می‌شود. پس از مدتی عزاداران علم را به صحن مسجد برمی گردانند و با حلقه زدن گرد آن، فریاد‌های حسن و حسین سر داده و به نوحه خوانی و سینه زنی می‌پردازند.
آیین حسن حسین (ع) در خراسان شمالی
آیین حسن حسین (ع) یکی از قدیمی‌ترین نوع عزاداری مردم خراسان شمالی است که بیشتر ظهر عاشورا در روستای استان برگزار می‌شود.
هیات‌های مذهبی و سینه زن‌ها بویژه جوانان و نوجوانان بعد از عزاداری خود را برای برگزاری آیین "حسن، حسین" (ع) به سوی مزار شهدای روستا حرکت می‌کنند و با شور و حال خاصی به دور هم حلقه می‌زنند.
بیشتر افرادی که وارد این حلقه می‌شوند جوانان و ریش سفیدان هستند، با دست چپ کمر نفر کناری را گرفته و با دست راست سینه می‌زنند، یک نفر هم در وسط حلقه، هماهنگ با سینه زن‌ها بطور متناوب با گام اول می‌گوید'حسن' سینه زن‌ها با گام دوم جواب می‌دهند 'حسین
در ادامه، کلمات گام اول تغییر می‌کنند و نام‌های مظلوم، تشنه، بی یار گفته می‌شود و هر کدام چند بار تکرار می‌شود که در جواب هر کدام از این کلمات، جمعیت سینه زن جواب می‌دهند: 'حسین'
حلقه‌های آیین حسن، حسین (ع) به تعداد افراد شرکت کننده بستگی دارد، گاهی بیش از ۱۰ حلقه تشکیل می‌شود که با تشکیل این حلقه‌ها ارادت خود را به خاندان اهل‌بیت (ع) نشان می‌دهند.
بعد از آن که افراد تشکیل دهنده حلقه، چهار یا پنج دور چرخیدند، یک نفر با صدای بلند چند بیت از شعر در وصف سالار شهیدان می‌خواند و در آخر هر مصرع سینه زن‌ها فریاد می‌کشند: یاحسین و در این حالت دست خود را بالا می‌برند.
دور زدن حلقه یکی دو بار دیگر تکرار می‌شود و این آیین در نهایت با فریاد‌های یاحسین (ع) به پایان می‌رسد.
بیشتر بخوانید
آیین یازدهم محرم در امامزاده کوران اسفراین
هر سال بعد از عاشورا و روز یازدهم محرم، عده زیادی از عزاداران حسینی، طبق رسمی کهن، از شهر‌ها و روستا‌های اطراف در امامزاده کوران، موسوم به احمدبن موسی (ع) گرد هم می‌آیند تا شهادت امام سوم شیعیان را به این امامزاده تسلیت بگویند.
این مراسم با برافراشتن علم ها، بیرق‌ها و برپایی دسته‌های عزاداری و تعزیه خوانی همراه است و اعتقاد عجیب مردم منطقه کوران به این رسم به اندازه‌ای است که همه اهالی این منطقه از کنار و گوشه کشور باید حتما در این روز در کوران باشند و حتی هیات عزاداری بانوان نیز در این مراسم حضور دارد.
آیین حلیم‌پزان/ حلیم؛ غذای ویژه محرم و صفر
آیینی که از نخستین شب ماه محرم در همه شهرستا‌های این استان اجرا می‌شود حلیم پزان است و هر شب پس از عزاداری‌هایی که انجام می‌شود، خوراک حلیم طبخ شده در اختیار همه مردم قرار می‌گیرد.
حلیم ماه محرم از گندم و گوشت تهیه می‌شود و در پختن حلیم که با آداب خاصی همراه است، همه مردم مشارکت دارند.
به گفته کارشناسان میراث فرهنگی پخت حلیم محرم در خراسان شمالی به ۲۵۰ سال قبل بازمی‌گردد و از دوره صفویه که محرم و صفر و آیین‌های شیعی جدی گرفته شد آغاز و در دوره قاجاریه تثبیت شد؛ آیین حلیم‌پزان خراسان شمالی نیز در فهرست میراث ناملموس ملی قرار گرفته است.
در عین حال بسته به مجلسی که برگزار می‌شود هر شب یک یا چند گوسفند نذری برای پخت حلیم ذبح می‌شود که باید با مراسم و دعا‌های خاص برگزار شود و سپس فردی مومن و معتقد، دست خود را در داخل گندم آماده شده برای این خوراک کرده و دعا می‌خواند و همه مراحل انجام کار پخت حلیم با صلوات و یاد امام حسین (ع) همراه است.
طبخ حلیم طولانی است و مرحله‌ای خاص به نام چمبه زنی دارد که انجام آن تا چندین ساعت طول می‌کشد و سخت نیز هست و به قدرت بازوی زیادی نیاز دارد، اما جوانان و عزاداران به عشق امام حسین (ع) و مهمانان سفره او، برای مشارکت در پخت این غذا صف می‌ایستند.
آیین‌هایی مانند شبیه‌خوانی، تعزیه‌خوانی و پرده‌خوانی نیز در این استان عمومیت دارد و برپایی این آیین‌ها در روز عاشورا به اوج خود می‌رسد و هر یک از اقوام کرد و ترک این استان، مراسم تعزیه خوانی خاص خود را دارند.
مجالس تعزیه یا پرده خوانی از آیین‌های معنوی و یکی از رسوم دیرین مردم خراسان شمالی است که در ماه محرم و ماه صفر برگزار می‌شود.
تعزیه نوعی شبیه سازی است که در یک محوطه، با حضور مردم توسط چند نفر انجام می‌گیرد که در نقش قهرمانان کربلا و با لباس‌های مخصوص و ابزار جنگی وهمراه با دهل و شیپور، نیزه، شمشیر ایفای نقش می‌کنند.
بیشترین تعزیه‌ای که در استان خراسان شمالی اجرا می‌شود تعزیه حضرت عباس (ع) و بعد از آن تعزیه حضرت علی اکبر (ع) است.
از لحاظ سابقه راه اندازی تعزیه در شهرستان‌های گرمه و جاجرم از قدمت بالایی برخوردار است و شهرستان‌های بجنورد و شیروان بیشترین جمعیت تعزیه خوانان استان را در خود دارند.
اجرای تعزیه، دارای دو گروه مخالف خوانی (دشمنان خاندان رسول (ص) و اولیا) و موافق خوانی (خاندان رسول اکرم (ص) و اصحاب آنان) است.
گروه‌های تعزیه خوانی صحنه هایی، چون ورود امام حسین (ع) به کربلا، فرود کاروان آن حضرت در این سرزمین، لشکرکشی حر بن یزید ریاحی و عمر بن سعد و شهادت حضرت اباعبدالحسین (ع)، علی اکبر (ع)، علی اصغر (ع)، قاسم بن الحسن (ع)، ابالفضل العباس (ع) و دیگر شهدای کربلا به همراه اسارت خاندان رسول اکرم (ص) را به تصویر می‌کشند.
مراسم پرده خوانی تاریخی از زبان نسل های پیشین
پرده خوان که درویش نامیده می شود با آگاهی از برخی روایات مذهبی و صوتی خوش، بیانی جذاب و رسا آن‌ها را توصیف می‌کند.
پرده خوان معمولا پارچه‌ای سیاه یا سبز بر سر می‌بندد و یا به جای پارچه، کلاهی سیاه یا سبز بر سر می‌گذارد. او به هنگام پرده خوانی نخست طومار را به دیوار نصب و سپس آن را باز می‌کند.
پارچه سبز روی پرده را کم کم کنار می‌زند و با چوب دستی خود که «مطرق» یا «مطراق» نام دارد، به تصاویر مجالس پرده اشاره و با بیان مقدمه‌ای کار خود را آغاز می‌کند.
برخی از نسخه‌های تعزیه خوانی بجنورد، این فرهنگ شفاهی که به صورت سینه به سینه تا به امروز مانده است بیش از ۲۰۰ سال قدمت دارد و هم اکنون بیش از ۳۰ گروه تعزیه خوانی در این استان فعالیت دارند.
مراحل پرده خوانی شامل پیش واقعه خوانی، مناجات و فضائل خوانی، مناقب خوانی و نقل قصه و حدیث است. پرده خوان در پایان با لحنی سوزناک گریزی به صحرای کربلا می‌زند و به نوحه و ندبه می‌پردازد.
پرده‌های درویشی معمولا از جنس کرباس و همچون طومار است که در حدود سه یا چهار متر طول و یک و نیم تا دو متر عرض دارد.
در این پرده‌ها شمایل حضرت عباس (ع) با دستانی از بدن جدا، طفلان مسلم، خیمه‌های سوزان، قیام مختار، مجلس جن و انس، معراج پیامبر (ص) به همراه براق، کوثر، ضامن آهو کشیده می‌شود.
شماری از پرده خوانان از روی طوماری که در دست دارند، داستان واقعه‌های پرده را می‌خوانند.
تعزیه ترک‌ها و کرد‌های خراسان شمالی جلوه گر عاشورای حسین(ع)
ترک‌های خراسان شمالی بخشی از اقوام ترک تبارِ ساکنِ خراسان هستند که به زبان ترکی خراسانی تکلم می‌کنند و از لحاظ جمعیتی یکی از گرو‌های قومی در استان‌های خراسان به شمار می‌روند؛ و همچنین کرد‌های خراسان در منطقه وسیعی از نواحی شمال خراسان زندگی می‌کنند و از لحاظ جمعیتی یکی از گروه‌های قومی در استان‌های خراسان به شمار می‌روند.
تعزیه این دو قوم اصیل، نمایش و آیینی نمایشی مذهبی با چهارچوبی خاص و یکی از جلوه‌های ماه محرم است که وقایع مذهبی، داستان‌های تاریخی، اساطیر و قصه‌های عامیانه را بازگو می‌کند.
هر سال در ایام محرم گروه‌های تعزیه‌خوانی به روایات صحنه‌هایی از عاشورا می‌پردازند که امسال نیز ۳۵ گروه در نقاط مختلف شهری و روستایی تعزیه‌خوانی خواهند کرد.
نمایش تعزیه در استان خراسان شمالی علاقه‌مندان فراوانی دارد و به همین دلیل گروه‌های زیادی از هنرمندان شبیه خوان در جای جای این استان به برگزاری این آیین می‌پردازند.
تعزیه بنی اسد(بیل گردانی در گرمه)
تعزیه بیل گردانی در گرمه در واقع بازگو کننده تدفین پیکر پاک شهدای کربلا از سوی قوم بنی اسد است که در قالب تعزیه و شبیه‌خوانی هر سال روز دوازدهم محرم در این شهرستان خراسان شمالی برگزار می‌شود.
در واقع این آیین رشادت افرادی را نشان می‌دهد که پس از واقعه عاشورا و در حالی که کمتر فردی به خود جرات می‌داد تا برای دفن شهدای کربلا پیشقدم شود قوم بنی اسد برای تدفین شهدای کربلا به این منطقه وارد شدند و اجسام شهدای کربلا را به خاک سپردند.
این آیین در واقع تعزیه و شبیه خوانی است که در گرمه برپا می‌شود و یک مرشد و رهبر دارد که نوحه‌های اصیل و خاصی را قرائت می‌کند و مردم در پاسخ به نوحه ها، اشک ریخته، مویه کرده و مراسم تشییع نمادین شهدای کربلا را برگزار می‌کنند.
در این تعزیه یک به یک افرادی که تعزیه خوانی می‌کنند با معرفی هر یک از پیکر‌ها و کار‌هایی که در کاروان امام حسین (ع) انجام داده است و شجاعتی که از خود نشان داده، شروع به نوحه خوانی می‌کنند تا این که مراسم تدفین برگزار شود.
بیل گردانی را نماد شکافتن زمین و دفن شهدا است. بزرگان منطقه، آیین بیل گردانی گرمه را مربوط به ۶ نسل پیش می‌دانند که هنوز ادامه دارد و هرسال روز دوازدهم محرم و مصادف با روز سوم شهادت شهدای کربلا برپا می‌شود.
بیشتر بخوانید
آیین شام غریبان جلوه ای از مظلومیت اسرای دشت کربلا
آیین شام غریبان یک آیین معنوی و یکی از رسوم دیرین مردم خراسان شمالی است که در عزاداری ماه محرم و در دهمین شب محرم برگزار می‌شود.
مردم عزادار استان با حضور در مساجد و حسینیه‌های شهر‌ها و روستا‌ها با نوحه سرایی و مداحی برای غربت و تنهایی قافله سالار دشت نینوا زینب کبری (س) در شب شام غریبان، هر هیئت با شمع‌هایی که در دست داشتند محله به محله می‌رفتند و در آن شب، همه چراغ‌های خانه‌ها را خاموش می‌کنند و در هر محل و یا منطقه‌ای که می‌رسند توقف کرده به عزاداری و همدردی با اسرای کاروان امام حسین (ع) کرده و اقدام به نوحه سرائی می‌کنند، این مراسم در دیگر شهرستان‌های خراسان شمالی نیز برگزار می‌شود.
آیین‌های عزاداری ماه محرم در خراسان شمالی با کیفیت و شور و حال خاصی برگزار می‌شود، اما آنچه که بیش از همه به چشم می‌آید نمایش اعتدال و دوری از افراط و تفریط و خرافه در این آیین‌ها است.
تمام آیین های ذکر شده در گزارش امسال به دلیل شیوع ویروس کرونا برگزار نمی شود و تمام مراسم های دهه اول نیز با رعایت کامل دستورالعمل های بهداشتی و فاصله گذاری اجتماعی در حال برگزاری است.
نویسنده گزارش اکرم دانش طلب
انتهای پیام/د