بشر در قدیم از پوست حیوانات برای پوشش خود استفاده می‌کرد، اما کم کم دریافت که این پوست پس از چندین بار زیر و رو شدن می‌شکند و پشم‌های آن می‌ریزد. پس به مرور آموخت که اگر پوست بوسیله دباغی عمل بیاید، دوام آن بیشتر می‌شود. در واقع نمد مالی اولین تکنیک کار روی پوست بوده است، بعد از آن بشر اولیه متوجه گلیم بافی می‌شود. ظرافت‌های افزوده شده در گلیم بافی باعث شد که قالیبافی بعنوان یک هنر مسلم ایجاد شود.
قدیمی ترین قالی شناخته شده که از سیبری شوروی توسط یک هیئت باستان شناسی بدست آمده، قالی «پازیریک» است. این قالی، رنگ آبی سیر دارد و مربوط به سده سوم قبل از میلاد یا ۳۰۰۰ سال پیش است. جالب اینجاست که نحوه بافت آن با تکنیک بافت امروزه تفاوت چندانی ندارد و نقش آن از نقوش هخامنشیان گرفته شده است. قالی قدیمی دیگری نیز در اطراف مغولستان بدست آمده است. این قالی بعنوان پوشش اسب بکار می‌رفته و مربوط به دوره هخامنشیان است. این دو قالی هم اکنون در موزه « ارمیتاژ» روسیه نگهداری می شوند. در اواخر دوره تیموریان و اوایل سلسله صفوی هنر قالیبافی در ایران بسیار بارز و مشخص شد. در موزه فرش ایران نیز نمونه‌هایی از قالیبافی دوره قاجار با قدمتی نزدیک به ۲۰۰ سال وجود دارد.
برای بافت قالی از پشم بز به دلیل زبر بودن زیاد استفاده نمی‌کنند به همین علت از پشم گوسفند استفاده می‌شود. اساس کار قالیبافی گره‌هایی است که بر روی تارقالی زده می‌شود. جنس گره‌ها از پشم کرک یا ابریشم است که قبلا به رنگ های دلخواه درآمده‌اند هر قدر تعداد این گره‌ها در سطح قالی بیشتر باشد، مرغوبیت و استحکام قالی زیادتر می‌شود. طریقه گره زنی در نقاط مختلف ایران متفاوت است.
محمد امینی یکی از فعالان هنر قالیبافی در ملایر است که بر چهره اش تار و پود ۳۶ ساله قالی نقش بسته. او که تا دهه ۸۰ سفره بیش از هزار خانواده را همچون نقش‌های قالی اصیل ایرانی، رنگارنگ و پر رونق می‌کرده، امروز اما بدلیل غفلت بسیاری از مسئولان، این تعداد به ۲۰۰ نفر کاهش یافته است.
او فرش بافی را یکی از مشاغل هنری با ارزش و مهم در ایران می‌داند و می‌گوید: زمانی که از دکتر مصدق پرسیدند "اگر نتوانید نفت کشور را بفروشید، چه می‌کنید؟" ایشان پاسخ داد" فرش را جایگزین می‌کنیم."
به گفته امینی در دهه ۷۰، یک سوم مردم ملایر از طریق قالی بافی امرار معاش می‌کردند و از سه راه امیرکبیر تا میدان امام خمینی، حدود ۸۰ فرش فروشی و خامه فروشی ردیف بوده است. نقش‌های پیچ جوزان، لچک ترنج و چهار چنگ مانیزان که بر کالبد بی جان خانه‌ها روحی تازه می‌بخشید، برای سال‌های طولانی سرمایه اهالی خانه بود. دو تخته فرش دستباف جزء جدایی ناپذیر جهیزیه هر زوج جوانی بود که بعدها می‌توانستند با فروش همین سرمایه، آلونکی برای خود دست و پا کنند.
او با اشاره به کم رونق شدن فرش دستباف در ملایر از دهه ۸۰ به بعد، تصریح می‌کند: از ۱۲۰ فرش فروشی که در آن سال‌ها در ملایر فعالیت می‌کردند، تنها سه ،چهار نفر باقی ماندند که یکی از دلایل اصلی آن علاوه بر گسترش فرش ماشینی، تغییر مواد اولیه و استفاده از مواد اولیه ناخالص و جایگزینی پشم‌های ماشین ریس بجای دست ریس بود که علاوه بر کاهش کیفیت فرش و بی رمق شدن بازار داخلی و خارجی فرش ایرانی، بیکار شدن بسیاری از تولید کنندگان این مواد اولیه دست ریس را به دنبال داشت.
امینی تداخل نقش قالی شهرها یا روستاهای مختلف را یکی از دلایل اصلی کم‌رنگ شدن نقش اصیل قالی هر شهر برمی‌شمرد و ادامه می‌دهد: طی سال‌های اخیر برخی افراد ناخبره که تخصص کافی در حوزه فرش و نقوش اصیل ایرانی را نداشتند، از قالیبافان خواستند نقش‌هایی را ببافند که مختص ناحیه محل زندگی شان نیست به طور مثال نقش چهار چنگ کسب و ننج توسط زنان جوزانی بافته می‌شود و نقش پیچ جوزان توسط اهالی حسین آباد و این تداخل، نقشه‌های اصیل هر منطقه را از بین می‌برد.
به گفته امینی نقشه قالی هر منطقه باید توسط همان منطقه بافته شود اما می توان با ایجاد تنوع در طراحی، طرح‌ها را به روز کرد به طور مثال بعضی رنگ‌ها را که جامعه حال حاضر نمی‌پسندد، تغییر داد اما نقشه اصلی باید همان باشد چرا که در صورت روی گردانی از نقشه اصیل هر منطقه، شکست می‌خوریم.
او در پاسخ به این سوال که چرا عده‌ای به دنبال فرش‌های کهنه هستند، یادآور می‌شود: بسیاری از مردم به دنبال فرش‌های قدیمی دستباف‌اند چرا که علاوه بر مواد اولیه مرغوب و مناسب، از رنگ با کیفیت و نقشه اصیلی برخوردارند. پس یکی از ضربات مهمی که به فرش دستباف وارد شد علاوه بر حذف نقشه اصیل هر منطقه، جایگزینی مواد اولیه دست ریس با ماشین ریس بود که اختلاف قیمت ناچیز بین این دو نوع مواد اولیه را سودجویان و دلالان به جیب زدند و همین سبب شده که امروز هر فرشی از دار قالی پایین می‌آید، با مواد اولیه ماشین ریس است.
به گفته امینی واگذار کردن کار بدست افراد غیر متخصص و ناخبره سبب ضربات مهلک به جان نقش‌های اصیل فرش ایرانی شده است به طور مثال با سوق دادن قالیباف به بافتن تابلو فرش، امروز حدود ۲۰۰ هزار تابلو فرش در همدان و شهرهای اطراف داریم که هیچ خریداری ندارند.
او از رشد بازار فروش فرش دستباف در ایران خبر می دهد و اضافه می‌کند: در سال های ۹۹ و ۱۴۰۰، شاهد رشد ۴۰ درصدی بازار داخلی فرش دستباف بودیم و روی آوردن ۶۰ درصد مردم ایران به خرید فرش دستباف، امتیاز بزرگی است که باید آن را نگه داشت.
امینی فرش ملایر، نهاوند و تویسرکان را از جمله پر فروش‌ترین فرش‌های کشور می‌داند که پایه ثابت نمایشگاه‌های بین المللی تهران اند و می‌گوید: در صورتی که مسئولان استانی و شهرستانی از قالی بافان ملایر برای راه اندازی خانه فرش حمایت کنند می‌توان یک سوم مشکل بیکاری این شهر را حل کرد.
به گفته او در صورت تأمین مکان و مجوزهای مورد نیاز و نیز حمایت مسئولان شهرستانی و استانی، یک خانه فرش شامل تولید مواد اولیه دست ریس و با کیفیت، رنگ رزی سنتی یا گیاهی، چله کشی، آموزش بافندگی و قالیشویی سنتی راه اندازی می‌شود که می‌تواند زمینه اشتغال ۱۰ هزار نفر را بصورت مستقیم و غیر مستقیم ایجاد کند.
شریفی یکی دیگر از فعالان حوزه فرش در شهرستان ملایر است که سابقه ۱۳ ساله قالیبافی در شهر کاشان را دارد. او که در سال ۹۸ تصمیم می‌گیرد بجای راه اندازی کارگاه قالیبافی در کاشان، کارگاهش را در ملایر راه اندازی کند تا برای همشهریانش اشتغال ایجاد کند، پس از دوندگی‌های بسیار و عدم حمایت هیچ ارگانی از اداره صمت گرفته تا فرمانداری، تصمیم می‌گیرد خانه‌اش را بفروشد و کارگاهش را راه اندازی کند. خانه‌ای که حالا قیمتش چندین برابر شده اما کارگاه بدلیل عدم حمایت مسئولان و نیز شیوع بیماری کرونا، رونق چندانی ندارد.
او که با هزینه فروش خانه‌اش، کارگاه خود را در مرکز فنی حرفه‌ای خواهران ملایر راه اندازی کرده، در گفت‌وگو با ایسنا تصریح می‌کند: این کارگاه گنجایش ۳۰ دار قالی ۹ متری را دارد. من با ۱۰ دار قالی شروع کردم و امید داشتم که با حمایت ارگان‌های ذیربط و اخذ تسهیلات، کارگاه را گسترش دهم تا زمینه اشتغال افراد بیشتری فراهم شود اما متأسفانه بدلیل عدم حمایت فعلا با ایجاد اشتغال برای ۱۵ خانم به کار ادامه می‌دهیم.
شریفی که علاوه بر ایجاد اشتغال، تابحال ۲۰۰ هنرجو را در این کارگاه آموزش داده، ادامه می‌دهد: بی کیفیت بودن مواد اولیه، بزرگ ترین ضربه را به فرش ملایر زده است. فرشی که از این مواد بی کیفیت بافته می‌شود علاوه بر زمخت و زبر بودن، پس از دو بار شستشو، رنگ قاطی می‌کند.
به گفته این کارآفرین، زمانی فرش کهنه روستای میشن ملایر را در بازار عباس آباد تهران روی هوا می‌زدند، اما حالا بدلیل عدم کیفیت، بازار فروشش بسیار ضعیف شده است. از پود و چله پلی استر بجای پنبه استفاده می‌کنند. این در حالی است که اگر از مواد با کیفیت که قیمت بالاتری هم دارند، استفاده شود به طور قطع فرش بافته شده نیز به قیمت بالاتر به فروش می‌رسد و خریدار با رضایت کامل این فرش را می‌خرد.
شریفی با بیان اینکه تا سال ۸۰ فرش ملایر با فرش کاشان قابل مقایسه نبود، اضافه می‌کند: آن موقع فرش کاشان در مقایسه با فرش ملایر خیلی ضعیف تر بود اما بدلیل حمایت از قالیبافان حالا با ملایر قابل مقایسه نیست. اگر کاشان بودم تا بحال ۵۰ بار تسهیلات گرفته بودم اما متاسفانه هیچ رسیدگی به قالیبافان ملایر نمی‌شود.
رئیس اتحادیه فرش ملایر مهم ترین مشکل حوزه فرش در این شهرستان را مواد اولیه بی کیفیت و نامرغوب می داند و مطرح می کند: وقتی مواد اولیه کیفیت مناسبی نداشته باشد، فرش با کیفیتی هم تولید نمی شود پس بازار فروش مناسبی هم نخواهد داشت به همین دلیل است که فرش ملایر راه خروج ندارد، یعنی صادرات فرش از ملایر بسیار کم رنگ شده است.
اسماعیل غیاثوند در گفت‌وگو با ایسنا از قطع شدن بیمه برخی قالیبافان خبر می‌دهد و می‌گوید: علاوه بر عدم تعلق هر گونه تسهیلاتی به قالیبافان، بیمه بسیاری از آن ها قطع شده و صنعت فرش در ملایر در حال نابودی است چون با این اوضاع هیچ تولید کننده ای رغبت نمی کند که فرش تولید کند.
در ادامه رئیس هیأت مدیره اتحادیه فرش استان همدان با بیان اینکه تاریخچه قالیبافی در ملایر به دوره قاجار باز می‌گردد، بیان می‌کند: چند سالی است که هر چه می‌گذرد بجای ارتقاء جایگاه فرش، این جایگاه هر روز تنزل کرده و ضعیف‌تر می‌شود.
احمد ملکی در گفت‌وگو با ایسنا علت تنزل جایگاه فرش طی سال‌های اخیر را کوتاهی دولتمردان می‌داند و ادامه می‌دهد: تا قبل از سال ۸۲ که فرش زیر نظر وزارت جهاد کشاورزی بود، با تولید مواد اولیه با کیفیت، این مواد بصورت اقساطی در اختیار قالیبافان قرار می‌گرفت و قالی‌های بافته شده از قالیبافان خریداری می‌شد و به فروش می رسید اما از سال ۸۲ که اتحادیه فرش به اداره بازرگانی و سپس به اداره صنعت، معدن و تجارت واگذار شد، تا همین لحظه به فراموشی سپرده شده است.
او به از بین رفتن ۸۰ درصدی فرش دستباف ایرانی اشاره و اظهار می‌کند: با اینکه جهاد کشاورزی هیچ مسئولیتی در قبال اتحادیه فرش دستباف ندارد، دو اتاق و یک انبار در اختیار قالیبافان گذاشته و در حال حاضر همین جا مشغول بکار هستیم که اگر جهاد این مکان را در اختیار ما نمی‌گذاشت، همین اتحادیه هم تعطیل بود.
به گفته ملکی اگر این وضع تداوم داشته باشد، ظرف یک تا دو سال آینده این هنر اصیل ایرانی به طور کامل از بین می رود. همان طور که در حال حاضر در شهرهای رزن و کبودرآهنگ از بین رفته و کاملا تعطیل شده است.
رئیس هیات مدیره اتحادیه فرش استان همدان با اشاره به اینکه از شش هزار قالیباف در شهرستان ملایر، ۱۸۰۰ قالیباف که بیمه قالیبافی دارند، فعال اند، خاطرنشان می‌کند: روزانه افراد بسیاری بدلیل مشکلات مالی و برای کسب درآمد به ما مراجعه می‌کنند تا دار قالی و مواد اولیه در اختیارشان قرار دهیم اما متأسفانه هیچ کمکی از دست ما ساخته نیست چون هیچ سرمایه‌ای نداریم. این در حالی است که در صورت سرمایه گذاری و راه اندازی کارگاه قالیبافی، روزانه حدود ۱۰۰ قالیباف در ملایر می‌توانند مشغول بکار شوند.
او نقش‌های ماهی روستای حسین آباد، پیچ جوزان و چهار چنگ کسب و ننج را از جمله شناخته شده‌ترین نقش‌های قالی ملایر در جهان برمی‌شمرد و می‌گوید: در حال حاضر بدلیل عدم حمایت از قالیبافان این نقش‌ها بسیار ضعیف شدند و هیچ تسهیلاتی به قالیبافان تعلق نمی‌گیرد یا اگر تعلق بگیرد، شرایط بانکی آنقدر سخت است که عطایش را به لقایش می‌بخشند. ۱۸ سال است که هیچ قالیبافی نتوانسته تسهیلاتی برای توسعه کار خود دریافت کند.
به گفته ملکی افزایش چند برابری مواد اولیه قالیبافی یکی دیگر از مشکلات مهم فعالان این هنر است بطوریکه مواد اولیه از ۲۵ هزار تومان به ازای هر کیلوگرم به ۹۰ هزار تومان افزایش یافته است. این در حالی است که بجای ارتقاء کیفیت، این مواد با کیفیت بسیار پایین تری عرضه می‌شوند.
رئیس هیأت مدیره اتحادیه فرش استان همدان یادآور می‌شود: همین ۱۸۰۰ قالیباف بدلیل اینکه تحت پوشش بیمه هستند، مجبور به ادامه فعالیت اند و این هنر صنعت را در ملایر با چنگ و دندان نگه داشته‌اند.
ملکی خواستار تغییر جایگاه متولی این صنعت از اداره صمت به جهاد کشاورزی یا سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری است تا شاید این هنر اصیل ایرانی به جایگاه ویژه خود بازگردد و با حمایت از قالیبافان و ارائه تسهیلات به آنان، دوباره رونق گیرد.
به گزارش ایسنا نقش های پیچ جوزان، چهارچنگ قدیم، لچک ترنج، حاج خانومی، نقش انگوری، بوته ماهی، گلدانی دره جوزان، پنج ستاره، زیر خاکی و نقش بوته قالی های دستباف ملایر تا دهه ۸۰ در کشور و حتی در بسیاری از نقاط جهان زبانزد بوده حالا اما بدلیل عرضه مواد اولیه بی کیفیت و تولید فرش های نامرغوب، علاوه بر لطمه به بازار جهانی، دستان هنرمند قالیبافی که گره بر گره نقشی پر از حیات و سرزندگی خلق می کرد را از رمق انداخته و از ۶ هزار قالیباف در این شهرستان، تنها ۱۸۰۰ نفر باقی ماندند. از طرفی طی ۱۸ سال گذشته هیچ حمایت مالی از قالیبافان نشده و هیچ یک از آن ها موفق به اخذ تسهیلات نشده اند. به نظر می رسد مسئولان امر، پر پر شدن گل های قالی ملایر را رج به رج به نظاره نشسته اند. آیا وقت آن نرسیده که این هنر اصیل ایرانی از سازمانی که هیچ حمایتی از قالیبافان نداشته به سازمان دیگری که ظرفیت ها و امکانات لازم برای حمایت از این هنر را دارد، واگذار شود؟
منبع :ایسنا
انتهای پیام/غ