در واقع ابتدایی ترین شکل بانکداری توسط زرگر‌ها پدید آمد. تجار و بازرگانان پول و نقدینگی مازاد خود را به زرگر‌ها امانت می دادند تا از آن مراقبت کنند. تاجر در مقابل پرداخت پول، رسیدی از زرگر دریافت می کرد. زرگر این پول را به عنوان وام و یا نزول به دیگران قرض می داد و در مقابل از آن‌ها سود می گرفت. به این ترتیب بر مقدار پول اولیه افزوده می شد. زرگر مقداری از این سود را نیز به صاحب اصلی پول پرداخت می کرد. در واقع این، آغاز نظام بانکی بود.
بازرگان برای پرداخت پول به دیگران، یادداشتی برای زرگر می نوشت و از او می خواست از پولی که نزدش به امانت سپرده است، مقدار معینی را به شخص حامل یادداشت بپردازد. چنین یادداشتی امروزه چک نامیده می شود.
سیستم نوین بانکی در سال ۱۵۸۷ میلادی در ونیز آغاز به کار کرد و بانکی به نام "بنکودی ریالتو" تاسیس شد. از آن پس، مردم می توانستند پول، طلا و نقره خود را نزد این بانک به امانت بسپارند و در واقع لزوم آن را دریافت کنند.
بانک در مقابل دریافت پول، طلا و نقره رسیدی به مشتری ارائه می داد. صاحب رسید می توانست از آن به عنوان نوعی اوراق بهادار استفاده کند.
نخستین بانک ایالات متحده آمریکا در سال ۱۷۸۲ میلادی در فیلا دلفیا، آغاز به کار کرد. اولین بانک انگلستان در سال ۱۸۵۲ میلادی تاسیس شد. امروزه در تمام کشور‌های جهان تعداد زیادی بانک وجود دارد.
بانک های ابتدایی فقط دو کار انجام می دادند: دریافت پول از مشتری و پرداخت وام با بهره.
در حال حاضر بانک ها خدمات بسیاری به مشتریان خود ارائه می دهند و وظایف متعددی بر عهده دارند. ارائه کارت های اعتباری، پرداخت ارز به مسافران خارج از کشور، نگهداری از اشیای قیمتی مثل جواهرات، چاپ اسکناس و اوراق بهادار، مشارکت در اداره نظام اقتصادی کشور و ... از جمله وظایف بانک های امروزی هستند.
دکتر جهانشاهی در کتاب تاریخ سی سال بانک ملی ایران می‌نویسد: "در تمام ادوار تاریخ، صرافان کار بانکداری را به مقیاس کوچک انجام می‌دادند. هر تاجر صراف معینی حساب جاری داشت، یعنی صراف برای هر تاجر دفتر مخصوصی که تمامی داد و ستدها، متدرجاً در آن منعکس می‌ساخت، به جای چک از حواله‌های کوچک خطی و عادی استفاده می‌شد. تمامی دریافت‌ها و پرداخت‌ها در شهر‌های دور و نزدیک بوسیله صراف و با استفاده از برات انجام می‌گرفت. این حواله‌های کوچک که جانشین چک امروزی بود "بیجک" نامیده می‌شد.
تجارت خانه‌های زرتشتیان در زمان قاجار کار‌های مالی و صرافی را انجام می‌دادند که از جمله آن‌ها تجارت خانه جمشیدیان بود. این تجارت خانه در سال ۱۳۱۲ هجری قمری، با همراهی میرزا دینیار شهریار و اردشیر زارع با دو شعبه تجاری و ملکی در تهران افتتاح شد؛ بتدریج علاوه بر افتتاح شعبه درشهر‌های مختلف ایران در کلکته و بمبئی و بغداد و پاریس نیز شعباتی دایر کرد و کار‌های بانکداری نیز انجام می‌داد.
بیشتربخوانید
با اعتماد مظفرالدین شاه وی عهده دار حواله‌های مالی شاه بود که طبق یک سند مخصوص یک اداره درباری شاه آن‌ها را صادر می‌نمود. در سال ۱۳۲۱ هجری قمری، شاه وی را به لقب رئیس‌التجاری زرتشتیان مفتخر ساخت و بعد‌ها نماینده زرتشتیان در مجلس نیز شد. در نهایت با دسیسه‌های بانک استقراضی روس و طلب به آن بانک و بانک شاهنشاهی این تجارتخانه ورشکسته شد.
تجارت خانه جهانیان دیگر تجارت خانه زرتشتیان بود که در سال ۱۳۱۲ هجری قمری، بوسیله پنج برادر در یزد تاسیس شد و علاوه بر شهر‌هایی در ایران در بمبئی و لندن شعباتی دایر کردند و حتی مظفرالدین شاه برای جبران قرض به دولت روسیه از این تجارتخانه و تجارتخانه جمشیدیان پول گرفت.
این تجارت خانه نیز با فعالیت‌های بانک استقراضی روس و دست درازی عمال ایرانی از بین رفت. تجارت خانه یگانکی دیگر تجارت خانه تجاری مهم زرتشتیان بود که شریک تجاری مهمی، چون ارباب رستم گیو داشت. تجارت خانه تومانیانس توسط هاراتون تومانیانس ارمنی در تبریز در اواسط قرن نوزدهم ایجاد شد و در کار بانکداری بقدری پیشرفت کرد که رقیب بانک شاهنشاهی شده بود.
افتتاح شعبه در شهر‌های دیگر و رونق تجارت این تجارت خانه همراه با دادن سود تا سقف شش درصدی به سپرده‌گذاران باعث رونق کار این مؤسسه در ایران و روسیه شده بود. پس از تحولات جنگ جهانی اول و توقیف اموال این مؤسسه در روسیه این تجارت خانه نیز ورشکست شد.
تجارت خانه آرامیانس بعد‌ها توسط بیست نفر از کارکنان تجارت خانه تومانیانس تشکیل شد و در رشت و تبریز و باکو و ادسا شعباتی باز کرد. تجارت خانه بدل آرزومانیان نیز با سرمایه سیصد هزار تومان تأسیس شد و تجارتخانه صفائیه هم در زمان مظفرالدین شاه در شهر ساری تشکیل شد. تجارتخانه‌های روسی در آذربایجان و شمال ایران هم فعالیت داشتند.
اولین بانک تأسیس شده در ایران در سال ۱۸۸۸ میلادی بانک شرق جدید بود که مرکز عملیات آن لندن و حوزه عملیاتیش مناطق جنوبی آسیا بود. این بانک در شمال شرقی میدان توپخانه در محل بانک بازرگانی (تجارت فعلی) شروع به فعالیت کرد و با دادن سود به سپرده‌های جاری و ثابت توانست ۱۲ درصد نرخ بهره را در بازار‌های پولی کاهش دهد.
این بانک بعداً اقدام به انتشار نوعی پول کاغذی به‌صورت حواله عهده خزانه بانک برای مبالغ بیش از پنج قران کرد و یک سال بعد در قبال دریافت ۲۰ هزار لیره انگلیسی همه شعبه‌ها و اثاثیه بانک راتحویل بانک شاهی داد.
بانک شاهنشاهی از سال تأسیس یعنی ۱۸۸۹ میلادی حدود ۱۰ سال بعد از پیشنهاد حاج حسن امین الضرب به موجب امتیازی که به بارون جولیوس دو رویترز داده شده بود به وجود آمد و تا ۶۰ سال بعد که سال پایان قراردادش بود در ایران حضور داشت. مقر اصلی این بانک لندن و تابع قوانین انگلستان بود واولین اسکناس بانکی را در ایران رایج کرد.
البته اولین اسکناس در مقیاس محدودتر در زمان ایلخانی مدت کوتاهی در تبریز و چند شهردیگر رایج شده بود و این در واقع دومین رواج رسمی اسکناس در ایران به شمار می‌رفت. این بانک تا سال ۱۳۰۹ هجری شمسی، انتشار انحصاری اسکناس را داشت و با تأسیس بانک ملی ایران در سال ۱۳۰۷ هجری شمسی، امتیاز نشر اسکناس از سوی دولت ایران در سال ۱۳۰۹ هجری شمسی، خریداری و به بانک ملی ایران واگذار شد.
در سال ۱۳۲۰ هجری شمسی، بانک شاهنشاهی در کویت و دوبی و عمان شعبه‌هایی دایر کرد و از سال ۱۳۳۱ هجری شمسی، نام خود را به بانک انگلیسی خاورمیانه تغییر داد. هفت سال بعد با خرید این بانک توسط بانک اچ اس بی‌سی هنگ کنگ نامش به بانک اچ اس بی‌سی خاورمیانه تغییر یافت. بنای ارزشمند این ساختمان در میدان توپخانه قدیم واقع است.
بانک استقراضی روس با موافقت پیشنهاد ژاک بولیاکف روسی در سال ۱۲۶۹ هجری شمسی، با نام اولیه انجمن استقراضی ایران به وجود آمد. این قرارداد ۷۵ ساله بود و ۱۰ درصد عواید حاصله به دولت می‌رسید و البته از پرداخت مالیات نیز معاف بود. حوزه فعالیت این بانک شهر‌های شمالی کشور بود و در ۲۲ مرداد ۱۳۰۱ به دولت ایران واگذار شد و در سال ۱۳۱۲ هجری شمسی، در بانک کشاورزی ایران ادغام شد.
از اواسط قرن نوزدهم (۱۸۵۶) یک بانک انگلیسی که حاصل سرمایه‌گذاری مشترک فرانسه و انگلیس بود در ترکیه با نام بانک عثمانی تأسیس شد که در سال ۱۹۲۲ این بانک تصمیم گرفت شعبه‌هایی را در تهران، همدان و کرمانشاه افتتاح نماید. بانک عثمانی در سال ۱۹۵۶/ ۱۳۳۵ هجری شمسی، به فعالیت در ایران خاتمه داد.
گفتنی است این بانک شعبه‌های فراوانی درعثمانی و شهر‌های مختلف جهان داشت و افتتاح شعبه تهران همزمان با بازگشایی شعبه‌های بیت‌اللحم و رام‌الله و نابلس و همدان صورت گرفت. بانک عثمانی تا سال ۲۰۰۱ میلادی تحت عنوان عثمانلی بانکاسی فعالیت می‌کرد.
به‌دنبال وقوع انقلاب اکتبر ۱۹۱۷ در روسیه روابط تجاری ایران با این کشور دچار بحران شد و تا چهار سال بعد که گشایشی در روابط به وجود آمد مذاکرات جدیدی برای عقد قرارداد‌های جدید تجاری میان دو کشور صورت گرفت که منجر به تأسیس بانک روس و ایران در شهریور ۱۳۰۲ هجری شمسی شد.
روس‌ها هدف از ایجاد این بانک را سهولت مبادلات تجاری با ایران عنوان می‌کردند، ولی رقابت با بانک شاهنشاهی انگلیس نیز منظور دیگر آن‌ها بود. عمارت بانک روس و ایران در خیابان بهشت نبش پارک شهر بود و تا سال ۱۳۵۹ هجری شمسی، در ایران فعالیت داشت تا با خرید همه سهام و دارایی‌های این بانک از طرف دولت جمهوری اسلامی ایران و ادغام با چند بانک دیگر بانک تجارت تشکیل شد.
اولین بانک ایرانی «بانک پهلوی قشون» بود که با خریداری چند مغازه در خیابان سپه در سال ۱۳۰۴ هجری شمسی، تشکیل شد و بعداً به‌نام بانک سپه شناخته شد. سرمایه اولیه بانک از محل موجودی صندوق بازنشستگی درجه داران قشون بود و فعالیت یک سال اول این بانک نیز اختصاص به افسران ارتش داشت.
بعد‌ها محل بانک به ابنیه قورخانه در اول باب همایون انتقال یافت و در سال ۱۳۳۱ هجری شمسی، نام آن از بانک تعاونی سپه مجدداً به بانک سپه تغییر یافت.
تشکیل بانک ملی ایران در سال ۱۲۹۶ هجری شمسی، از سوی حاج محمد حسن امین دارالضرب و همراهی ۱۰۰ نفر از تاجران به ناصرالدین شاه پیشنهاد شد و سال‌ها بعد در سال ۱۲۸۵ هجری شمسی و پس از پیروزی مشروطه حاج حسن امین الضرب طرح را به مجلس برد، ولی به‌دلیل نبود سرمایه و کارشکنی صاحبان بانک شاهنشاهی و بانک استقراضی روس عملی نشد.
با انتشار اوراق سهام در سال ۱۳۰۶ هجری شمسی و استخدام اتباع سوئیس و آلمان برای اداره امور سرانجام در ۱۹ اردیبهشت ۱۳۰۶ قانون تأسیس بانک ملی ایران از مجلس گذشت و اساسنامه بانک در ۱۴ تیرماه ۱۳۰۷ به تصویب رسید.
عملاً از ۲۰ شهریور ماه ۱۳۰۷ این بانک با مدیریت کورت لیندن بلات آلمانی شروع به فعالیت کرد تا پایانی بر استیلای بیگانگان بر سیستم بانکی و اقتصادی کشور ایران باشد و آرزوی دیرینه ایرانی‌ها جامه عمل بپوشد. در ۲۲ اسفند ۱۳۱۰ مجلس شورای ملی حق چاپ اسکناس را به این بانک واگذار کرد و در سال ۱۳۳۹ هجری شمسی، بانک مرکزی با انتقال بخشی از کارکنان این بانک به وجود آمد.
انتهای پیام/