به گزارش خبرنگار سیاست خارجی گروه سیاسی باشگاه خبرنگاران جوان، چند وقتی است که زخم منازعات و درگیری‌های دو جمهوری سابق شوروی به نام‌های آذربایجان و ارمنستان که در سال ۱۹۹۱ استقلال پیداکرده بودند بار دیگر سر باز کرده است. این درگیریها که از پیش از استقلال این دو جمهوری وجود داشت، بر سر یک منطقه که آذربایجان آن را قره‌باغ و ارمنستان آن را ناگورنو می خواند، هنوز تداوم داشته و دارد.
قره‌باغ منطقه‌ای با مساحتی حدود ۴۴۰۰ کیلومترمربع در شرق ارمنستان و جنوب غربی آذربایجان است که از ارتفاعات قفقاز کوچک تا زمین‌های پست بین رودخانه‌های کُر و ارس کشیده شده است. این منطقه در مرز‌ها و تقسیمات بین المللی به طور نظری متعلق به جمهوری آذربایجان و جزو مناطق این کشور است؛ اما عملا چندین سال است که بخشی از آن اشغال و بخشی هم در قالب یک جمهوری خود مختار فعالیت می‌کند که از سال‌های نخست آغاز این درگیری در ۲۰ فوریه ۱۹۸۸ میلادی هنوز در دست جمهوری ارمنستان است.
در اوایل تشکیل اتحاد جماهیر شوروی، بر طبق درخواست ساکنان قره‌باغ، این منطقه به دو قسمت تقسیم شد. دشت‌های پست قره‌باغ به جمهوری آذربایجان شوروی اعطا و نواحی ارمنی نشین کوهستانی به حالتی خودمختار درآمد که «ناحیه خودمختار قره‌باغ کوهستانی» نام گرفت. این منطقه از غرب با جمهوری ارمنستان، از جنوب با ایران و از شمال و شرق با جمهوری آذربایجان هم‌مرز است. قره‌باغ دارای پیوند‌های تاریخی و دینی با جهان اسلام بوده از اهمیت ژئوپلیتیک فراوانی برخوردار است. درگیری آذربایجان و ارمنستان بر سر حاکمیت قره‌باغ این منطقه را به کانون تنش در منطقه تبدیل کرده و این موضوع باعث شده تا تمام ناحیه قفقاز از این موضوع تاثیر بگیرد. این مناقشه یکی از بحران‌های بین‌المللی دوران پساجنگ سرد و دارای پیچیدگی‌های بسیار است.
برای بررسی جرقه و ریشه این اختلاف باید به چند سال قبل یعنی سال ۱۹۸۵ و دوران رهبری میخائیل گورباچف بر اتحاد جماهیر شوروی بازگردیم. شوروی در این سال‌ها نسبت به سال‌های قبل، سیاست انعطاف پذیرتری را در پیش گرفته بود؛ پس ساکنان این مناطق به این فکر افتادند که دوباره خواسته‌های قبلی خود که از سال ۱۹۲۳ وجود داشت را زنده کنند، این شد جرقه درگیری‌های پراکنده مجدد طرفین دعوا.
جمهوری‌های آذربایجان و ارمنستان که استقلال پیدا کردند، دوباره آتش این درگیریها شعله ور شد. علت آن هم قرار گرفتن منطقه قره‌باغ در داخل خاک آذربایجان بود، همین مورد بود که اعتراض دولت ارمنستان را به همراه داشت. اما همان سال‌ها بود که ارمنستان با استفاده از موقعیت یک رفراندوم برگزار کرد که نتیجه آن نشان از علاقه مردم آن منطقه برای خودمختاری این منطقه داشت. این موضوع به نبرد مسلحانه میان دو کشور از ۲۰ فوریه ۱۹۸۸ تا ۱۲ می ۱۹۹۴ انجامید که به کشته، زخمی و آواره شدن گروه زیادی از مردم منجر شد.
جامعه جهانی برای حل این موضوع وارد شد و شورای امنیت با صدور سه قطعنامه از طرفین درگیر خواست که مناقشات خود را در چارچوب معاهده مینسک حل کنند. سازمان امنیت و همکاری اروپا نیز در سال ۱۹۹۲ گروه موسوم به «گروه مینسک سازمان امنیت و همکاری اروپا» را با عضویت ۹ کشور و به ریاست آمریکا، روسیه و فرانسه تشکیل داد. گروه مذکور توانست در دوازدهم ماه می ۱۹۹۴، آتش‌بس را بین طرفین مناقشه در بیشکِک برقرار کند. در سال‌های بعد، گروه مینسک برای حل مناقشه قره‌باغ دست به انجام ابتکارات و ارائه طرح‌هایی زد که تاکنون هیچ‌یک از آن‌ها موفق نبوده‌اند.
ایران در اردیبهشت سال ۱۳۷۱ برای میانجیگری در بحران قره‌باغ پیش‌قدم شد و اقدام عملی لازم را انجام داد. بدین منطور کفیل ریاست جمهوری آذربایجان، «یعقوب محمداف» و «لئون پتروسیان»، رئیس‌جمهور ارمنستان به دعوت آیت‌الله اکبر هاشمی رفسنجانی رئیس‌جمهور وقت ایران به تهران آمدند و در پایان مذاکرات سه‌جانبه بیانیه‌ای مشترک مبنی بر آتش‌بس را صادر کردند، اما همزمان با صدور بیانیه مشترک تهران، شهر شوشا توسط ارامنه اشغال شد. این شهر در حالی سقوط کرد که ایران با حضور دو کشور درگیر جنگ و نماینده سازمان ملل متحد طرح آتش‌بس جامعی را نهایی کرده بود، این اقدام و حسن نیت کشورمان نتوانست به حل مناقشه قره‌باغ کمک کند.
محسن پاک آئین سفیر سابق کشورمان در جمهوری آذربایجان درباره ایجاد سازوکارهای بین المللی برای حل این مناقشه می‌گوید که تا زمانی که از سوی این دو کشور برای حل این موضوع عزم جدی وجود نداشته باشد، تلاش‌ها برای حل این موضوع ثمری نخواهد داشت. در طول این ۲۰ سال گذشته که شاهد این درگیری بودیم، ایران، روسیه و گروه مینسک که از سوی این دو کشور به عنوان حکم پذیرفته شده و فعال است. البته سه کشور روسیه، آمریکا و فرانسه هم به عنوان سه کشور عضو دائمی شورای امنیت سازمان ملل ریاست این گروه را برعهده دارند، قادر نبودند که این مشکلات را حل و صلح عادلانه و پایدار را بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان ایجاد کنند.
وی ادامه داد که در طول این سال‌ها قره‌باغ خودمختاری خود را اعلام کرده و ارمنستان هم از وضعیت نه جنگ و نه صلح در این منطقه راضی است. پس انگیزه‌ای برای حل این مشکل ندارد. از طرفی هم جمهوری آذربایجان از سال ۲۰۰۷ به بعد درآمد‌های نفتی کلان دست پیدا کرده و بیشتر به دنبال توسعه کشور خود است؛ لذا از جنگ پرهیز می‌کند و آن را مغایر با توسعه کشور خود می‌داند. همین باعث شده تا از سوی طرفین اراده قوی و جدی برای حل این موضوع وجود نداشته باشد.
سفیر سابق کشورمان در جمهوری آذربایجان به این موضوع تاکید کرد که کشورهای منطقه همچون روسیه و ایران باید به این مناقشه حساس باشند، چرا که این درگیریها امنیت منطقه را تهدید می‌کند. این موضوع برای ایران حساس‌تر است، چون با هر دو کشور مرزهای مشترک زمینی داردو تنها رود ارس بین دو کشور حائل است. این حساسیت‌ها باید در مذاکرات دو جانبه دیده و لحاظ شود و این کشور‌ها باید به دنبال پیداکردن یک راه حل مسالمت آمیز برای این مناقشه باشند.
جدیدترین دور این درگیریها و مناقشات نخستین روز‌های فروردین ماه امسال رخ داد. پنجم فروردین ماه امسال بود که وزارت دفاع جمهوری آذربایجان در گزارش خود از نقض آتش بس و درگیری میان نیرو‌های این کشور و ارمنستان در منطقه مورد مناقشه قره‌باغ خبر داد. چند روز از این درگیریها نگذشته بود که ایران در این باره اظهار نظر کرد. سید عباس موسوی سخنگوی وزارت خارجه کشورمان گفت که جمهوری اسلامی ایران با هرگونه اقدامی که موجب تشدید تنش و اختلاف در منطقه شود، مخالف است.
وی با اشاره به برگزاری انتخابات در محدوده جغرافیایی تحت نام قره‌باغ کوهستانی تاکید کرد: ما معتقدیم باید از هر اقدامی که مسیر حل اختلافات بین دو کشور همسایه ما یعنی جمهوری آذربایجان و جمهوری ارمنستان را سخت‌تر و پیچیده‌تر می‌نماید، اجتناب شود. سخنگوی وزارت امور خارجه در پایان بر لزوم حل و فصل مسالمت‌آمیز مناقشه قره‌باغ در چارچوب اصول و قوانین بین‌المللی تاکید کرد.
۲۳ تیرماه امسال نیز سخنگوی وزارت خارجه کشورمان بار دیگر بر مواضع قبلی جمهوری اسلامی ایران مبنی بر استفاده از روش‌های حل و فصل مسالمت آمیز اختلافات تاکید کرد و گفت که موضع ما درباره منطقه مورد مناقشه در قره‌باغ بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان هیچ تغییری نکرده است. البته این دو کشور همسایه باید اختلافات خود را بصورت مسالمت آمیز حل و فصل نمایند و جمهوری اسلامی ایران نیز همواره آمادگی خود را برای مساعدت به حل و فصل این اختلاف اعلام کرده است.
وی همچنین درباره درگیری‌های مرزی در مرز آذربایجان و ارمنستان عنوان کرد که ما از این واقعه و کشته شدن نیرو‌های جمهوری آذربایجان متاسف هستیم و طرفین را به خویشتنداری دعوت میکنیم، همچنین خواستار حل و فصل مسالمت آمیز اختلافات به ویژه درباره قره‌باغ اشغالی هستیم. دو روز بعد یعنی ۲۵ تیرماه بود که محمد جواد ظریف وزیر خارجه کشورمان در تماس تلفنی با وزرای امور خارجه جمهوری آذربایجان و ارمنستان ضمن توصیه به طرفین برای خویشتنداری و آغاز گفت‌وگو برای حل و فصل مسالمت آمیز اختلافات، آمادگی جمهوری اسلامی ایران را برای کمک به پایان دادن به تنش‌ها اعلام کرد.
۲۷ تیرماه، اما وزیر خارجه جمهوری آذربایجان تغییر کرد و محمد جواد ظریف بار دیگر در تماس تلفنی با وزیر خارجه این کشور از درگیری‌های اخیر میان نیرو‌های آذری و ارمنی و جانباختن شماری از نظامیان اظهار تاسف کرد و مجددا آمادگی جمهوری اسلامی ایران را برای میانجیگری و کاهش تنش میان طرفین اعلام کرد.
با توجه به هم مرز بودن و داشتن ریشه های فرهنگی و تاریخی بین ایران و کشورهای منطقه این انتظار می رود که ایران به طور فعال تر برای حل این موضوع وارد شده و با استفاده از قدرت دیپلماسی این قایق رها شده در آب های متلاطم را به سر منزل مقصود برساند.
در این باره، ابوالفضل ظهره‌وند سفیر سابق ایران در ایتالیا و افغانستان در گفت‌وگو با خبرنگار سیاست خارجی گروه سیاسی باشگاه خبرنگاران جوان، درباره چرایی عدم استفاده از ظرفیت بالای ایران در حوزه حل مناقشات پیش آمده در منطقه گفت که واقعیت امر این است که ایران در یک موقعیت ژئوپولتیکی و ژئو استراتژیکی قرار گرفته که این موقعیت و ظرفیت را به ایران می‌دهد که در هر نوع مناقشه احتمالی بتواند ورود و به رفع آن کمک کند. حل این مناقشه بر روی روابط ایران با بخش‌هایی که در آن‌ها مناقشه رخ داده است.
وی ادامه داد که هم اکنون ایران با هر دو کشور آذربایجان و ارمنستان روابط خوب و حسنه‌ای دارد و این پیوندها باعث شده تا نوعی از همکاری راهبردی بین این کشور‌ها با ایران برقرار شود؛ بنابراین اگر مناقشه‌ای مانند قره‌باغ اتفاق می‌افتد، قطعا در نوع رابطه موثر خواهد بود، چون هم برای ارمنی‌ها و هم برای آذری‌ها گرفتاری ایجاد می‌کند.
سفیر سابق ایران در ایتالیا با اشاره به اینکه وجود چنین مناقشه‌ای به نفع هیچ کدام از طرفین نیست، اظهار کرد: وجود چنین مناقشه‌هایی بین این دو کشور همسایه ایران اصلا به نفع هیچ کدام از آن‌ها نیست و تاثیر آن هم بر روی روابط ایران با این دو کشور خواهد بود. ساکنان این منطقه از سال‌های گذشته ایران و موقعیت آن را پذیرا هستند. ما در همین منطقه یک هویت مشترک بین ایران و جهان وجود دارد خود می‌تواند یک عامل برای اجازه داوری را به ایران می‌دهد. این مورد کاملا با اینکه اروپایی‌ها تلاش داشتند که در این موضوع میانجیگری کنند و در چند سال اخیر هم طبق توافق نامه مینسک موفق نبودند این مسئله را حل و فصل کنند.
ظهره وند گفت: اگر بررسی کنیم طرفین درگیر در قره‌باغ بخشی از هویت تاریخی خود را در پیوند با ابران می‌بینند. پس تاثیر گذاری ایران بر طرفین از جنبه تاریخی و فرهنگی هم قطعا بی بدیل است و هیچ کشوری هم به این گونه برای از بین بردن مناقشه در چارچوب روابط دیپلماتیک توانمند نیست. از این جهت است که ایران موقعیت ممتازی دارد و در صورتی که در غرب و یا شرق کشورمان هم اتفاقی رخ دهد، باز هم ایران چنین جایگاهی دارد. دلیل آن هم به خاطر عمق تاریخی، هویت مشترک و موقعیت ژئوپولتیک و تأثیراتی است که ایران به طور بالفعل می‌تواند بر روی مسائل داشته باشد.
سفیر سابق ایران در افغانستان در پاسخ به این پرسش که چرا ایران از این موقعیت برای حل این مناقشه استفاده نمی‌کند، اظهار کرد: این موضوع به نوع مدیریت سیاست خارجی و نوع روابطی که ما اکنون به شکل بالفعل از جنبه دستگاه سیاست خارجی با این کشور‌ها داریم باز می گردد. من تصور می‌کنم که این موضوع به شجاعت و تهور دیپلماتیک نیاز دارد و قطعا ما باید وارد این صحنه شویم که به کاهش مسئله کمک کنیم. این هم به نوع نگاه باز می‌گردد.
در پایان باید گفت که قدرت منطقه ای ایران، عمق و تاثیرگذاری بالا و همچنین داشتن سازوکارهای دیپلماتیک این قدرت را به جمهوری اسلامی ایران می بخشد که با استفاده از مواضع اصولی و ابزارهای دیپلماتیک خود به طور جدی به این مناقشه ورود کرده و با عزم جدی خود همانند آنچه در سال ۱۳۷۱ و در دوره ریاست جمهوری آیت الله هاشمی رفسنجانی رخ داد، در جهت خاتمه یافتن این مناقشه گام های جدی و اصولی بردارد.
انتهای پیام/
مهدی طلوع‌وند
همه مشکلات حل و فصل می شوند