باد، گیاهان بی‌ریشه را با خود خواهد برد / زبان مادری هرکس، هویت اوست

به گزارش گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از سمنان، در کودکی در جمع زنان همسایه می‌نشستم و در نهایت تمرکز به صحبت‌هایشان گوش می‌دادم. گاه میخندیدند و گاه می‌گریستند و من، اغلب متوجه دلیل این غم و شادی نمی‌شدم. چون زبان محلی شهر خودم را بلد نبودم؛ و اگر از بین صد‌ها واژه که بر زبانشان جاری می‌شد، معنای یکی را متوجه می‌شدم، در دلم جشن می‌گرفتم و به خودم غره می‌شدم. بار‌ها تکرارش می‌کردم تا در ذهنم باقی بماند؛ و این تنها راه یادگیری زبان مادری برای من بود.

فکر می‌کنم در بین هم‌نسل‌های من، کم نباشند کسانی که رابطه‌ای مشابه با گویش محلی منطقه خودشان داشته‌اند؛ و از آن‌جا که ما به این گویش‌ها تسلطی نداریم، احتمالا فرزندان ما نیز به این گویش‌ها صحبت نخواهند کرد؛ و فرزندانِ فزندانمان و به این ترتیب، روزی خواهد رسید که باور اینکه زبان‌های مادری ما در دنیای خارج از کتاب‌ها واقعا وجود داشتند، برای آیندگان سخت می‌شود.

گویش‌های محلی، مهم‌ترین عنصر یک فرهنگ کهن و پل ارتباطی نسل ما با پیشینیانمان، نشان‌دهنده تمدن و فرهنگ و تفکر از زمان‌های قدیم و بازگو کننده یک تاریخ پر فراز و نشیب هستند. ما ریشه در این خرده فرهنگ‌ها داریم؛ ریشه‌های ما اگر خشک بشود، باد ما را با خود خواهد برد.

براساس اطلاعاتی که در منابع آمده، تعداد زبان‌های زنده ایران ۷۶ زبان است. در بین این ۷۶ زبان چیزی حدود نیمی از این زبان‌ها با درجه‌های مختلف در خطر انقراض هستند. سازمان یونسکو، ۹ عامل را در این امر موثر می‌داند. از بین این عوامل دو عامل از اهمیت بالایی برخوردارند. یکی از آن‌ها تعداد سخنگویان زبان است. عامل دوم که یونسکو از آن به عنوان عامل طلایی یاد می‌کند، عامل انتقال بین نسلی است.

حفظ زبان و گویش‌های محلی از دو راه ممکن می‌شود: نخست رواج و گسترش کاربرد زبان در موقعیت‌ها و حوزه‌هایی که می‌تواند و باید به کار گرفته شود و دوم، آگاه کردن گویش‌وران از طریق آموزش گویش درست.

سمنان، جزیره گویش‌ها

مردم استان سمنان، به گویش‌ها و لهجه‌های متعددی سخن می‌گویند. به همین دلیل این استان به جزیره گویش‌ها معروف است. از گویش‌های موجود در استان سمنان می‌توان به سمنانی، سنگسری، شهمیرزادی، لاسجردی و سرخه‌ای اشاره کرد که در این میان زبان سمنانی از همه قدیمی‌تر است و البته مثال بارزی برای یک زبان محلی در حال انقراض!

حسن شادپور، استاد دانشگاه تاریخ و رئیس بنیاد ایران‌شناسی در گفت‌وگو با خبرنگار گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از سمنان، گفت: زبان سمنانی از قدمت بالایی برخوردار است. بسیاری از زبان شناسان قدمت این زبان را به قبل از اسلام رسانده اند. یعنی آثار و واژگان و اصطلاحاتی که در زبان سمنانی به کار می‌رود، در زبان پهلوی هم موجود است. برای مثال واژه "اسبه" به معنای سگ یا "اسبی" به معنای سفید، عینا در زبان پهلوی هم موجود است. به طور کلی، زبان سمنانی جزو زبان‌های شمال غرب کشور محسوب میشود که از زبان پهلوی بله جا مانده است.

او افزود: از ویژگی‌های این زبان می‌توان به این اشاره کرد که در گذر زمان نسبت به سایر زبان‌ها توانسته ساختار کلی خودش را حفظ کند. به همین دلیل، بسیاری از زبان شناسان مثل کریستنسن دانمارکی، به دنبال تحقیق درمورد زبان سمنانی هستند که با توجه به ساختار این زبان، ساختار زبان‌های دیگر را نیز بررسی کنند. حتی در دانشگاه سوئد، کرسی زبان سمنانی داریم.

رئیس بنیاد ایران‌شناسی تصریح کرد: اینکه زبان سمنانی در معرض خطر انقراض قرار گرفته است، بخشی مربوط کم‌توجهی خانواده‌ها و آموزش و پرورش و رسانه‌های جمعی مثل صداوسیما به این زبان است. البته الآن آموزش و پرورش قدری به این مساله می‌پردازد و در دانشگاه سمنان هم دو واحد اختیاری زبان سمنانی تدریس می‌شود. در رادیو هم برنامه‌هایی به گویش‌های استان سمنان اجرا می‌شود. اما نیاز به توجه بیشتر از این است. چون زبان سمنانی که میراث معنوی ما است و هویت ما را شکل می‌دهد، در حال فراموشی و انقراض است.

فعالیت‌های هنری، راهی برای حفظ گویش‌های محلی

آرزو گلکار، کارشناس میراث فرهنگی در گفت‌وگو با خبرنگار گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از سمنان،گفت: یکی از رویکرد‌های میراث فرهنگی در ثبت میراث معنوی، ثبت زبان و گویش‌های محلی است. زبان سمنانی هم جزو زبان‌های ثبت شده است؛ و الآن این زبان یک کد شناسایی ملی دارد و در سطح کشور به عنوان یک زبان رسمی شناخته می‌شود.

او افزود: ثبت یک زبان به معنای حفط آن زبان نیست. کار‌هایی که باعث حفظ آن زبان می‌شود، صحبت کردن به آن زبان، به کار بردن ضرب‌المثل‌ها، نوشتن کتاب و مقاله درباره آن و به ویژه، آموزش زبان به کودکان است. کودکان تا قبل از ۱۰ سالگی باید زبان محلی خود را کاملا فرا گرفته باشند.

کارشناس میراث فرهنگی استان سمنان تصریح کرد: برای درک تاثیر نگارش کتاب در حفظ یک زبان، می‌توانیم به کار بزرگ فردوسی اشاره کنیم که با سرودن شاهنامه، به ماندگاری زبان فارسی کمک شایانی کرده است.

گلکار ابراز داشت: انجام فعالیت‌های فرهنگی و هنری هم می‌تواند در حفظ یک زبان محلی خیلی موثر باشد؛ مثلا اجرای تئاتر یا سرودن شعر به زبان محلی می‌تواند به حفظ و ترویج آن زبان کمک کند.

یکی از هزاران فعالیت فرهنگی و هنری موثر در حفظ زبان و گویش‌های محلی، تئاتر است. در شهر سمنان وجود دارند گروه‌های تئاتری که به این مهم توجه می‌کنند.

رحیم موسوی، پیشکسوت تئاتر و سرپرست گروه بامداد در گفت‌وگو با خبرنگار گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از سمنان، گفت: گروه تئاتر ما از ابندای شکل گیری یک دستور العمل را در پیش گرفت که قسمتی از آن می‌گفت ۱۵ درصد از نمایش‌های‌ای ایرانی ما به زبان سمنانی اجرا شود؛ و در تمام این سال‌ها با اجرای تئاتر‌های مختلف به زبان سمنانی، سعی کردیم این درصد را رعایت کنیم. دلیل این تصمیم این است که زبان سمنانی، مهجور مانده و سمنانی بسیار ساییده شده است مردم و رسانه‌ها کمتر به آن بها می‌دهند. در حالی که در اکثر استان‌های گویشور، به لهجه و گویش محلی اهمیت داده می‌شود.

او افزود: زبان سمنانی به لحاظ هجایی یک زبان استثنایی است. در حوزه ضرب المثل خیلی قدرتمند است. من هنگام بومی سازی نمایشنامه روسی، به ازای هر ضرب المثل روسی، تا ۷ ضرب المثل سمنانی هم پیدا کردم به طوری که سخت می‌توانستم تصمیم بگیرم کدام را استفاده کنم؛ و این گویش قدرمتند خیلی حیف است که از دست برود.

سرپرست گروه تئاتر بامداد تصریح کرد: در کل، گویش‌های محلی واژه سازی خیلی کاربرد دارد. یعنی در پیدا کردن واژگانی که جایگزین واژگان بیگانه شوند، می‌توانیم از زبان‌ها و گویش‌های محلی استفاده کنیم.

موسوی ابراز داشت: با اینکه مردم به انتقال این زبان به نسل آینده اهمیت نداده اند، اما وقتی در سالن به تماشای نمایش با این زبان می‌نشینند، بسیار با آن ارتباط برقرار می‌کنند. تئاتر از بعد رسانه‌ای اگر بهش نگاه کنیم، اهمیت دارد؛ و تئاتر بدون تماشاگر معنا ندارد.

او اظهار کرد: گسترش زبان به عهده زبان دانان و زبان شناسان سمنانی است که دارند زحمت می‌کشند. کار تئاتر این است که به مردم بگوید: مردم زبان خودتان را باور کنید، بشنوید و از آن استفاده کنید. در حقیقت تاثیر تئاتر در ترویج فرهنگ گفتمان به زبان محلی می‌تواند باشد؛ استقبال خوب از تئاترهای ما، نشان‌دهده علاقه مردم به گویش محلی خودشان بوده است.

سخن آخر

نابودی زبان و گویش‌های محلی، زبان رسمی کشور را نیز تهدید میکند؛ زیرا به اعتقاد بسیاری از کارشناسان، زبان فارسی در طول تاریخ بقای خود، همواره از سوی زبان‌های محلی تغذیه و بالنده شده است. امروزه که دسترسی ما به فضای مجازی و دامنه ارتباطاتمان در شبکه‌های اجتماعی گسترش یافته است، بهتر است حواسمان به خرده فرهنگ‌ها و زبان‌های مادری خود باشد.

گزارش از آتنا نائینی‌نژاد

انتهای پیام / ن