به گزارش گروه وبگردی باشگاه خبرنگاران جوان، زاغ بور با نام علمی Podoces pleskei پرنده بسیار زیرکی به رنگ کویر‌های ایران است. همانطور که از نام این پرنده پیداست از خانواده کلاغ‌هاست و البته زیرکی کلاغ‌ها را هم می‌توان در آن یافت. زاغ بور متعلق به جنس زاغ‌های زمینی است که از این جنس در دنیا چهار گونه زیست می‌کنند و عمدتاً در نوار بیابانی کره زمین پراکندگی دارند.
به گزارش گروه وبگردی باشگاه خبرنگاران جوان، زاغ بور به عنوان گونه اندمیک یا بوم زاد ایران شناخته می‌شود -کلمه اندمیک یا بوم زاد به این معنی است که پراکنش گونه‌ای منحصر به محدوده‌ی جغرافیایی خاصی باشد و خارج از آن مشاهده نشود- هر چند گزارشات غیر مستندی از مشاهده آن از نواحی غربی پاکستان هم به گوش رسیده است و با توجه به نزدیکی برخی مشاهدات این پرنده با مرز‌های افغانستان و پاکستان، احتمال حضور آن در این دو کشور وجود دارد، اما آنچه مسلم است پراکنش جهانی اصلی این گونه در ایران است.
نقشه پراکنش زاغ بور
اولین مطالعات متمرکز در خصوص بوم شناسی زاغ بور در ایران توسط اینجانب و تعدادی از همکاران (آقای محمد توحیدی فر، محمد کابلی، نوشین ساطعی، سعیده بنی اسدی و …) در مجموعه حفاظتی توران صورت گرفت. البته پیشتر مطالعات میدانی مختصری در منطقه هرات مروست یزد و همچنین مجموعه توران صورت گرفته بود که بیشتر توصیفی و با تعداد نمونه آماری کمی انجام شده بود. این مطالعه در سه فاز و در طی سه سال از ۱۳۸۶ الی ۱۳۸۸ صورت گرفت که عبارت بودند از:
۱- بررسی موفقیت تولید مثلی با استفاده از زیر نظر گرفتن آشیانه‌ها و روش آنالیز میفیلد
۲- بررسی مطلوبیت زیستگاه با استفاده از روش ENFA
۳- مطالعات بوم شناختی با استفاده از فرستنده‌های رادیویی
مطالعه موفقیت تولید مثلی
این تحقیق از بهمن ماه سال ۱۳۸۶ با گشت زنی‌های بسیار زیاد بصورت پیاده در منطقه جهت یافتن آشیانه‌های فعال و در حال ساخت آغاز شد. مجموعا ۲۱ آشیانه یافت شد و مورد پایش قرار گرفت. تخم‌ها وزن شدند و روند رشد جوجه‌ها دائما کنترل گردید؛ و در نهایت با پایان کار میدانی در اردیبهشت سال ۱۳۸۷، کلیه داده‌ها با استفاده از روش آماری میفیلد مورد آنالیز قرار گرفت و موفقیت تولیدمثلی این پرنده ۰/۳۶ محاسبه گردید.
بررسی مطلوبیت زیستگاه
با خروج جوجه‌ها از آشیانه، فاز بعدی تحقیق که به بررسی مطلوبیت زیستگاه تولیدمثلی اختصاص داشت در اردیبهشت ۱۳۸۷ آغاز شد. هدف از این بررسی یافتن این پاسخ بود که چرا زاغ بور در برخی از قسمت‌های منطقه به زادآوری می‌پردازد و در برخی قسمت‌های دیگر خیر. در واقع باید می‌فهمیدیم فاکتور‌های مطلوب این پرنده برای زادآوری چیست.
از اینرو کلیه ویژگی‌های دشتی که تراکم بیشتری از آشیانه‌ها در آن قرار داشتند و همچنین ویژگی‌های بوته‌ای که آشیانه در آن بنا شده بود و نیز تنوع و تراکم سایر بوته‌ها تا شعاع حدود ۲۰ متر از هر آشیانه به دقت مورد بررسی قرار گرفت. در نهایت تمامی داده‌ها با روش ENFA یا آنالیز داده‌های نیچ اکولوژیکی مورد تحلیل قرار گرفت و نقشه‌های مطلوبیت زیستگاهی گونه در مجموعه تحت حفاطت توران بدست آمد.
مطالعه رادیوتله متری زاغ بور که برای اولین بار در ایران توسط کارشناسان ایرانی انجام می‌گرفت، از بهمن ماه ۸۷ شروع و تا مرداد ۸۸ ادامه داشت. رادیوتله متری در مفهوم لغوی به معنی ارسال و انتقال اطلاعات توسط امواج الکترومغناطیسی از نقطه‌ای به نقطه دیگر است و امروزه یکی از پیشرفته‌ترین روش‌ها برای انجام مطالعات بوم شناسی گونه‌ها است. در این مطالعه دوازده پرنده زنده گیری شدند و فرستنده‌هایی بر پشت آن‌ها نصب گردید و به مدت ۵ ماه توسط دریافت کننده‌های دستی مورد ردیابی قرار گرفتند.
با توجه به اینکه این پرنده بسیار زیرک است و ترجیح می‌دهد تا بر روی زمین حرکت کند تا اینکه پرواز کند، زنده گیری آن‌ها کار بسیار سختی می‌نمود. برای زنده گیری از تور‌های نامرئی استفاده کردیم و برای اینکه پرنده متوجه تور‌ها نشود باید آنرا با ترساندن به سمت تور هدایت می‌کردیم که خوشبختانه از این روش نتیجه گرفتیم.
از آنجا که عملیات زنده گیری در اسفند و فروردین صورت می‌گرفت و در این زمان سال، روز‌هایی که باد شدید در منطقه می‌وزد نسبتاً زیاد بود، کار با مشکلات متعددی همراه بود. در نهایت پس از زنده گیری فرستنده‌هایی بر پشت بدن پرنده نصب می‌شد و پرنده رهاسازی می‌شد. سپس با استفاده از ردیاب و آنتن فرکانس خاص آن فرستنده را تعقیب می‌کردیم تا به مکان ارسال امواج که همان نقطه حضور پرنده بود برسیم. نقاط حضور بر روی GPS ثبت می‌شد تا در آینده محدوده قلمرو و گستره خانگی پرنده تعیین شود.
در زیر با پرهیز از استفاده از عبارات علمی سعی می‌کنم مختصری درباره ویژگی‌های زیستی این پرنده توضیح دهم.
زاغ‌بور در سال ۱۸۹۶ توسط زارودنی محقق شهیر روسی برای اولین بار شناسایی و معرفی گردید. از آن زمان تا سال ۱۹۹۰ که آقای د. آ. اسکات گزارشی مبنی بر حضور این پرنده در مرز‌های غربی ایران ارائه نمود، زاغ‌بور به عنوان پرنده اندمیک ایران شناخته می‌شد. با این حال با وجود مشاهده این پرنده در خارج از مرز‌های ایران، می‌توان زاغ‌بور را پرنده‌ای ایرانی نامید، زیرا بخش عمده جمعیت و پراکنش آن محدود به مرز‌های ایران است.
بر اساس گزارشات جمع‌آوری شده، پراکنش زاغ بور در ایران به ۱۰ استان سیستان و بلوچستان، خراسان جنوبی، خراسان رضوی، خراسان شمالی (یک گزارش ناموثق)، سمنان، اصفهان، یزد، فارس، کرمان و تهران محدود است.
زاغ‌بور پرنده‌ای زیرک و تا حدودی مخفی کار است و این امر مشاهده آن را در طبیعت با مشکل مواجه می‌سازد. از طرفی هماهنگی کامل رنگ پروبال این پرنده با محیط زیست آن و نیز عدم پرواز در ارتفاع بالا، امکان مشاهده آن را در زیستگاه‌های طبیعی‌اش کاهش می‌دهد. از اینرو باور عمومی این است که این پرنده از جمعیت و تراکم نسبتاً پایینی برخوردار است.
ویژگی‌های ظاهری
با وجودی که این پرنده از خانواده کلاغ‌هاست، ولی شباهت ظاهری آن به چکاوک هدهدی قابل توجه است. طول بدن زاغ‌بور حدود ۲۵ سانتی متر و طول پای آن به ۴۱ میلی متر می‌رسد. سر نسبت به جثه بزرگ است. منقار بلند و اندکی به سمت پایین خمیدگی دارد که از آن جهت کندن و کاویدن خاک استفاده می‌کند. رنگ عمومی بدن نخودی رنگ است. در ناحیه سر یک لکه سیاه مثلثی شکل وجود دارد که از چشمان تا قاعده نوک امتداد دارد و در ناحیه گلو نیز یک لکه سیاه مشاهده می‌گردد.
ویژگی‌های بوم شناختی زاغ بور
زیستگاه زاغ بور را مناطق نسبتاً مسطح بیابانی و تپه‌های شنی با پوشش گیاهی مناسب تشکیل می‌دهد. زیستگاه زاغ بور غالباً متشکل از درختچه‌ها و بوته‌های بلند نظیر قیچ، اسکنبیل، تاغ و سبد است، ولی تیپ گیاهی قیچ درمنه را ترجیح می‌دهد.
زیستگاه زاغ بور بدلیل دارا بودن اقلیم خشک و نیمه بیابانی تا بیابانی، بالفطره برای پرنده‌نگر‌ها که عمدتاً از کشور‌های اروپایی هستند دارای جذابیت ویژه‌ای است. همچنین وجود پستانداران خاص نواحی بیابانی نظیر یوزپلنگ، گربه شنی، کاراکال، گورخر و نیز پرندگانی همچون انواع چکچک‌ها، باقرقره‌ها و هوبره که در کشور‌های اروپایی قابل مشاهده نیستند، بر پتانسیل‌های اکوتوریستی این مناطق می‌افزاید.
زاغ بور پرنده‌ای است نسبتاً خجالتی و بسیار زیرک که به محض احساس خطر با سرعت در مسیری زیگزاگی دویده و پشت بوته‌ها مخفی می‌شود. پس چند لحظه می‌ایستد و پشت سر خود را نگاه می‌کند تا موجود تهدید کننده را زیر نظر بگیرد و در صورتی که دوباره احساس خطر کند به شیوه قبل مجدداً فرار می‌کند و خود را پشت بوته‌ها مخفی می‌نماید. با آن که پرنده‌ای کاملاً وحشی است و دور از اجتماعات انسانی زندگی می‌کند با این حال حضور انسان را به راحتی تحمل می‌کند.
چوپانان منطقه توران از زاغ بور به عنوان پرنده‌ای بی آزار و مفید یاد می‌کنند و در زبان محلی به آن خرچران، احمق دوان و در بعضی نقاط خروس گله می‌گویند. زاغ بور پرواز‌های بلند و طولانی ندارد و معمولاً در ارتفاع پایین‌تر از ۱۰ متر پرواز می‌کند و در موقع نشستن فاصله‌ای طولانی را می‌دود. سرعت دویدن زاغ بور حدود ۲۰ کیلومتر در ساعت است و به طور کلی دویدن را به پرواز کردن ترجیح می‌دهد.
پرنده نر و ماده هر دو آواز خوانند و در فصل زاد آوری بر سرشاخه بوته‌های بلند بویژه قیچ نشسته و با صدای بلندی آواز بلندی سر می‌دهند. این آواز یکنواخت بوده و به صورت Trrr Trrrr Trrrr شنیده می‌شود. زاغ بور در هنگام استرس، ضمن تولید صدا پر‌های ناحیه بالای سر خود را به صورت کاکلی کوچک برافراشته می‌کند.
بر اساس مشاهدات صورت گرفته بازه تولید مثلی زاغ بور بسیار متفاوت است و از منطقه‌ای به منطقه دیگر گاهی تا دو ماه اختلاف زمانی دارد. در محدوده مورد مطالعه زمان تقریبی شروع لانه‌سازی اواخر بهمن ماه است و تخم‌گذاری در نیمه اول بهمن‌ماه تا نیمه دوم اسفندماه صورت می‌پذیرد. ۳ تا ۵ تخم و معمولاً ۴ تخم می‌گذارد و پرنده نر و ماده هر دو در نگهداری تخم‌ها و تغذیه جوجه‌ها همکاری می‌کنند.
جوجه‌ها در حدود دو هفته پس از تفریخ، آشیانه را ترک می‌گویند، اما همچنان تا یک ماه پس از ترک آشیانه قدرت پرواز نداشته و تحت مراقبت والدین خود قرار دارند تا مهارت‌های لازم برای زندگی در شرایط سخت محیط بیابان را بیاموزند. جوجه‌ها فاقد لکه سیاه زیر گلو هستند و با رسیدن به سن بلوغ این لکه به تدریج پدیدار می‌گردد.
تهدیدات
عوامل طبیعی همچون برخی جانوران طعمه خوار نظیر روباه ها، بزمجه و مار‌ها مهمترین عامل تهدید تخم‌ها و جوجه‌های زاغ بور هستند.
عدم شکار جهت استفاده از گوشت این پرنده و نیز عدم استفاده از آن به عنوان یک پرنده زینتی سبب شده است که خطر چندانی جمعیت‌های این گونه را تهدید نکند. از آنجا که زیستگاه‌های این پرنده عمدتاً در نواحی بدور از مراکز تجمع انسانی قرار دارد، لذا خطر چندانی زیستگاه‌های زاغ بور را تهدید نمی‌کند.
هرچند در طول مدت مطالعه چندین مورد تصادف جاده‌ای که منجر به تلف شدن پرنده شده بود مشاهده گردید. حضور گله‌های دام را شاید بتوان مهمترین تهدید برای جمعیت‌های این پرنده به حساب آورد. فقیر شدن پوشش گیاهی می‌تواند از عوامل تاثیرگذار در کاهش مطلوبیت زیستگاه برای این پرنده باشد و همچنین سگ‌های گله به عنوان تهدیدی برای تخم‌ها و جوجه‌ها به حساب می‌آیند.
منبع: میزان
انتهای پیام/