محصولات و گیاهان تراریخته (تغییر یافته ژنتیکی) از آن دسته از موضوعات چالش برانگیزی است که همواره به دلیل مسائل مختلف از جمله زیست محیطی، اقتصادی و سلامت، موافقان و مخالفان زیادی دارد. به گفتۀ موافقان مشکل تامین غذا چه از لحاظ کمیت و چه از لحاظ کیفیت در آینده با وجود چنین فناوری‌ای برطرف خواهد شد. در صورتی که مخالفان آن با ارائه دلایل خود معتقدند بدون نیاز به چنین فناوری جدیدی در زمینه اصلاح گیاهان، با اتکا به روش‌های بومی و ترکیب آن با علوم روز و فراهم کردن بستر لازم برای توسعۀ کشاورزی پایدار می‌توان چالش تولید مواد غذایی در آینده را حل کرد.
این دسته افراد می‌گویند مثلا اگر از جنبۀ اقتصادی بخواهیم این فناوری را مورد بررسی قرار دهیم به دلیل اینکه بذر‌های تغییر ژنتیکی یافته به طور انحصاری توسط تعدادی از شرکت‌های چند ملیتی بزرگ که که شناخته‌شده‌ترین آن (مونسانتوی آمریکاست) تولید می‌شود، روش تولید اینگونه بذر‌ها یا همان (حق امتیاز patent)، چون جزو اسرار محرمانۀ این شرکت‌هاست.
پس کشاورزانی که از این بذر‌ها استفاده می‌کنند دیگر مثل بذر‌های بومی قادر به تکثیر آن نیستند و مجبور خواهند بود هرساله بذر‌های خود را از این شرکت‌ها خریداری کنند. در چنین وضعیتی این شرکت‌ها با این نوع سیاست، کشاورزان را برای همیشه به خود وابسته می‌کنند و در نهایت از این راه مبالغ زیادی را به دست می‌آورند.
گیاهان تراریخته به گیاهانی گفته می‌شود که یک یا چند ژن محدود خود را در آزمایشگاه از طریق روش‌هایی مختص در علم ژنتیک مولکولی یا مهندسی ژنتیک دریافت کرده باشند. مثلا در گیاه ذرت دریافت گونه‌های دیگری غیر از گونه‌هایی که به دلیل ساختار ژنتیکی با ذرت رابطه خویشاوندی دارند.
در رشته مهندسی ژنتیک متخصصان بیش از آنکه به دنبال اصلاح گیاهان به روش‌های مرسوم یا کلاسیک باشند، تلاش می‌کنند تا ژن‌های مربوط به صفات مورد نظرشان را حتی از میکروب یا باکتری جدا کرده و وارد سلول گیاه مورد نظر کنند. هدف از این کار‌ها بهبود مقاومت گیاه نسبت به برخی آفات و بیماری‌های گیاهی و افزایش تحمل تنش‌هایی نظیر شوری وکم‌آبی، بهبودکیفیت و بازار پسندی محصول، افزایش تولید و عملکرد گیاه، افزایش بهره وری در کشاورزی و در نهایت افزایش سطح سلامت جامعه از طریق کاهش مصرف انواع سموم و کود‌های شیمیایی است.
عمده محصولات تراریخته‌ای که در بازار تجارت جهانی قرار گرفته‌اند عبارتند از سویا، کلزا، ذرت و پنبه. البته تنوع محصولات تولید شده بیشتر از این چهار مورد است. کشور‌های آمریکا، برزیل، آرژانتین، کانادا و هند به ترتیب بیشترین سطح زیر کشت محصولات تراریخته را به خود اختصاص داده‌اند.
از این میان هم آمریکا با ۷۵ میلیون هکتار در صدر قرار دارد. ۲۲ سال از کشت تجاری محصولات تراریخته در دنیا می‌گذرد و در طول این ۲۲ سال روند تولید این محصولات رو به افزایش بوده است. در این میان کشور‌هایی هستند که رسماً کشت تراریخته را در کشور خود ممنوع کردند.
قاره آفریقا: الجزایر (از سال ۲۰۰۰)، ماداگاسکار (از سال ۲۰۰۲) قاره آسیا (۴ کشور): ترکیه، قرقیزستان، بوتان، عربستان. قاره آمریکا (۴ کشور): بلیز، پرو، اکوادور، ونزوئلا.
قاره اروپا (۲۸ کشور): اسکاتلند، ولز، ایرلند شمالی، آلمان، فرانسه، هلند، مالت، قبرس، یونان، بلغارستان، روسیه، صربستان، کرواسی، ایتالیا، دانمارک، مجارستان، مولداوی، لاتویا، لیتوانی، اتریش، لهستان، اسلونی، آذربایجان، بوسنی و هرزگوئین، لوکزامبورگ، اوکراین، نروژ، سوئیس
با وجود تلاش‌های فراوان در حوزه محصولات تراریخته تا به امروز هیچ تضمینی برای رسیدن به اهداف مدنظر وجود ارایه نشده است. بلکه در مواردی محصولات تراریخته به علت کامل نبودن فرآیند بررسی سلامت اثرات مخربی را برای سلامت جامعه و محیط زیست به همراه داشته است.
گیاهان تراریخته طبق تعریف سازمان جهانی بهداشت هم به گیاهان، جانوران و یا موجودات میکروسکوپی شکلی گفته می‌شود که ترکیب ژنتیکی آن‌ها (یا همان DNA) به شکلی تغییر یافته که در طبیعت از روش‌های جفت گیری یا نو ترکیبی طبیعی (روش‌های مرسوم اصلاح گیاهان) اتفاق نمی‌افتد.
در روش اصلاح گیاهان به روش کلاسیک مجموعه‌ای از ژن‌ها (از خویشاوندان گیاه مورد نظر) که حامل‌صفات و ویژگی‌های مختلف در گیاه هستند به گیاه منتقل می‌شود. صفاتی مثل: مقاومت به سرما، گرما، آفات، بیماری ها، کم آبی، شوری، بالابردن کارآیی مصرف آب (تولید محصول بیشتر به ازای آب مصرفی کمتر). در حالی که در گیاهان تراریخته تعدادی معدودی ژن انتخاب شده به گیاه مورد نظر انتقال داده می‌شود.
به همین خاطر پایداری گیاهان در روش‌های اصلاحی غیرتراریخته در برابر عوامل مختلف محیطی به دلیل وجود ژن‌های مختلف بیشتر است. یا به عبارت دیگر در این روش ما فقط سرعت فرآیند‌هایی را افزایش می‌دهیم که امکان رخداد آن به طور طبیعی در گیاه وجود داشته است.
منتقدان تراریخته معتقدند نوع کشت و تولید این محصولات استفاده از سمومی مانند سم گلایفوسیت با نام تجاری Roundup را در سطح مزرعه افزایش داده اند. ورود این سموم به چرخه غذایی انسان می‌تواند باعث ایجاد بیماری شود. همچنین این گیاهان می‌توانند با تثبیت مقادیر زیادی از این سموم در خاک محل کشت خود باکتری‌های مفید خاک را از بین برده و منجر به از بین رفتن حاصلخیزی خاک شوند. بررسی‌های برخی دانشمندان نشان می‌دهد که محصولات تراریخته می‌توانند به صورت غیرمستقیم سرطان‌زا باشند و باعث ایجاد بیماری‌های متنوعی گردند.
مشکلاتی که مصرف این گونه محصولات می‌تواند ایجاد کند شامل:
۱- در بسیاری از دستکاری‌های ژنتیکی به دلایلی مانند تاثیر متقابل ژن جدید (بیگانه) با ژن‌های گیاه مورد نظر می‌تواند تغییرات پیش بینی نشده‌ای را منجر شوند.
۲-ژن‌های تغییر یافته می‌توانند به روش‌های گوناگون با ژن‌های دیگر گیاهان، میکروب‌ها و جانوران آمیخته شوند.
۳-بیشتر پژوهش‌ها درباره محصولات تراریخته روی سلول حیوان آزمایشگاهی انجام می‌شود و بررسی عوارض مصرف آن در انسان بسیار محدود یا مشکل است. اما برخی محصولات تولیدی به روش تراریخته همانند ذرت، سویا، گندم به دلیل مقاوم شدن سمی به نام گلایفوسیت را آزاد می‌کنند که می‌توانند مقادیر بالایی از این سم را در بافت خوراکی خود نگه دارند. سمی که در نهایت منجر به بروز بیماری‌های صعب العلاج می‌شوند.
همچنین طبق بررسی منتشر شده در نشریه (علوم محیطی اروپا) در سال ۲۰۱۱، ۱۹ مطالعه درخصوص پستاندارانی که با سویا و ذرت تراریخته تغذیه شده بودند، مورد ارزیابی قرار گرفت. در آزمایش‌های طولانی مدت ۹۰ روزه مشکلات کبد و کلیه در نتیجه مصرف محصولات تراریخته مشخص گردید. عملکرد کلیه و کبد به ترتیب در ۵/۴۳ % و ۸/۳۰ % از موارد دچار اختلال گردید.
در آزمایشی که به مدت دو سال بر روی موش‌های مصرف کننده ذرت تراریخته- موش‌هایی که در رژیم غذایی خود یازده درصد ذرت تراریخته مصرف می‌کردند- مشخص گردید که تمام موش‌های ماده نسبت به موش‌های تحت کنترل، ۲ الی ۳ بار سریعتر و بیشتر تلف شدند. این تفاوت در ۳ گروه از موش‌های نر که با محصولات تراریخته تغذیه شده بودند آشکارتر بود. همچنین داده‌های زیست شیمی (مطالعه‌ی فرایند‌هایی شیمیایی در ساختار موجودات زنده) نقص مزمن کلیه را برای تمام گروه‌های شاهد نر و ماده تأیید کرد.
طبق گزارشات دیگر، افرادی که از محصولات تراریخته استفاده می‌کنند با اثرات جانبی زیر مواجه می‌شوند: افزایش آلرژی ها، مقاومت بدن در برابر دارو‌های آنتی بیوتیک، مشکلات اعضای داخلی، اختلالات سیستم تولید مثل و رشد تومور‌های سرطانی. در مطالعات دیگری که طی مدت ۱۰ سال در نروژ انجام شده است، مشخص شد که محصولات تراریخته منجر به چاقی، مشکلات گوارشی و آسیب به اعضای مهمی مثل کبد، کلیه، پانکراس و اعضای تناسلی می‌شوند.
وظیفه‌ی اصلی یک پژوهشگر کشف حقیقت، پایبندی به اخلاق علمی، پذیرش واقعیت با ارائه مستندات و پرهیز از سیاسی نمودن دانش است. آلوده نمودن مطالب و مستندات علمی به مسائل سیاسی و عدم رعایت صداقت در عنوان نمودن حقایق به دلیل منافع مالی، سیاسی، جناحی، کسب قدرت، حفظ جایگاه شغلی، منافع سازمانی و گرایش‌های علمی سبب انحراف از مسیر اخلاق علمی است.
به رغم همه پژوهش‌هایی که به بخشی از آن‌ها در بالا اشاره شد، فناوری دستکاری ژنتیکی یا همان محصولات تراریخته، همچنان موضوع مطالعه و پژوهش و محل منازعه محققان است. به بیان دیگر فناوری دستکاری ژنتیکی موجودات زنده مانند چاقوی دو لبه می‌ماند که هم مطابق رای علمی برخی محققان می‌تواند مفید باشد و هم با توجه به بررسی و برخی پژوهش‌های علمی دیگر مشخص شده است که دارای اثرات غیر قابل جبرانی است. به همین دلیل تشخیص کامل مفید یا مضر بودن محصولات تراریخته به دلیل کمرنگ شدن رعایت مسائل اخلاقی در حیطۀ مسائل پژوهشی و عدم جانبداری علمی توسط تعدادی از پژوهشگران، استدلال‌های ضد و نقیضی دارد و همچنان نمی‌توان حکم واحد و قاطعی درباره سلامت محصولات تراریخته صادر کرد.
با وجود این در حال حاضر در کشور ما طبق تصویب لایحه قانونی در مجلس شواری اسلامی در قالب قانون ملی «ایمنی زیستی» مصوب سال ۱۳۸۸، کلیه امور مربوط به تولید، رهاسازی، صادرات، عرضه، فروش و استفاده از موجودات تغییر شکل یافته ژنتیکی مجاز است، اما دولت موظف است با فراهم آوردن تمهیدات و آزمایشات لازم، مشخص و اطلاع رسانی کند که چه محصولاتی تراریخته است. همچنین دولت باید تولیدکنندگان و واردکنندگان را ملزم به درج برچسب بر روی محصولات تراریخته کند. الزامی که بعضاً باعث شد بعضی از شرکت‌ها به علت ترس از کاهش میزان فروش محصول خود، واژه «تراریخته یا دستکاری ژنتیکی شده» را خلاف این قانون، از ترکیبات موجود محصول خود حذف کنند. فلسفه الزام درج عنوان «تراریخته» یا GMO بر روی این محصولات در خیلی از کشور‌های دنیا و قانون داخلی، آن است که مصرف کننده در هنگام خرید محصول تراریخته محق است که از تراریخته بودن آن آگاه باشد و با اختیار آگاهانه خود محصول تراریخته را بخرد و مصرف کند.
در پایان باید افزود که به نظر می‌آید تصمیم و رویه درست در این زمینه با توجه به وضعیت نامعین فعلی این است که همگام با بسیاری از کشور‌های دنیا تا وقتی درباره کاربرد چنین فناوری‌هایی شبهات فراوانی وجود دارد، برای حفظ سلامتی مردم و جلوگیری از تخریب محیط زیست، دولت و سرمایه‌گذاران بخش خصوصی کشاورزی به سرمایه‌گذاری بیشتر در حوزه‌های فناوری‌های سازگار با محیط زیست بپردازند.
منبع: ایرنا
انتهای پیام/