مقررات و قوانین زیادی درباره ساخت و ساز منازل به صورت محکم و به اصطلاح «ضد زلزله» وجود دارد که مهمترین آنها آیین نامه ۲۸۰۰ یا آیین نامه طراحی ساختمانها در برابر زلزله است که پس از زلزله منجیل و رودبار در سال ۱۳۶۹ تصویب شد و پس از آن تغییرات زیادی کرده وهر ۴ سال یک بار بازنگری می شود. همچنین ماده ۱۶۸ قانون برنامه توسعه پنجم هم به شهرداریها تکلیف کرده است هنگام صدور پروانه ساخت و پایان کار بر موارد ضد زلزله و ایمنی ساختمانها نظارت داشته باشند. برخی مواد قانون نظام مهندسی هم تضمین کرده است مقررات مربوط به استحکام سازه از طرف مهندسان مجری و ناظر، به درستی رعایت شود. ولی اینها مربوط به زمان پیش از وقوع زلزله است، نکته اینجاست: سازه ای ساخته می شود و در زلزله به صورت کلی یا جزئی آسیب دیده و خسارات مالی زیادی به بار می آورد. سئوالی پیش می آید که در صورت بروز زلزله های شدید که تعداد آن در کشور ما کم نیست، چه راهکار حقوقی برای جبران خسارات مالی وارده وجود دارد؟ پاسخ را می توان در یک کلمه توضیح داد: بیمه!
بیمه زلزله و حوادث طبیعی و غیرطبیعی
به طور کلی بیمه، قراردادی است میان بیمه گذار و بیمه گر (که عموماً یک شرکت بزرگ است) و طبق آن با پرداخت مبلغی از سوی بیمه گذار که این مبلغ به نام «حق بیمه» شناخته می شود، بیمه گذار خود، دیگری یا نتیجه یک رویداد را بیمه کرده و جبران خسارت را طبق توافق و قرارداد بر عهده بیمه گر می گذارد.
در موضوع خسارات ناشی از زلزله و حوادث طبیعی، به طور کلی، بیمه «آتش سوزی» ملاک عمل شرکتهای بیمه گر است. در بیمه آتش‌سوزی، زیان‌های مالی یا مادی که بر اثر وقوع آتش‌سوزی به اموال و دارائی‌های منقول و یا غیرمنقول بیمه‌گذار وارد می‌شود، به عهده شرکت بیمه است و بخش الحاقی به آن یعنی بیمه زلزله هم با توافق طرفین (بیمه گذار و بیمه گر) و پرداخت حق بیمه اضافی، برقرار می شود.
در اصل، بیمه آتش سوزی بدون خرید بخشهای مربوط به خسارات مالی با منشاهای دیگری مانند زلزله، سیل و... ففط برای جبران خسارات ناشی از آتش سوزی، انفجار و صاعقه کاربرد دارد. برای اینکه یک قرارداد بیمه، تمام حوادث با منشا طبیعت و حتی حوادث بسیار نامحتمل (مانند سقوط هواپیما) را پوشش دهد، لازم است ضمن خرید بیمه آتش سوزی، پوشش بیمه ای خطرات دیگر هم به تفکیک خریداری شود که البته برای هر یک از این خطرات، حق بیمه مجزایی هم باید پرداخت شود.
برخی خطرات اضافی که می‌تواند به عنوان پوشش الحاقی بیمه آتش سوزی خریداری شود، عبارتند از:
زلزله و آتشفشان، شکستن شیشه، سرقت با شکستن حرز (حرز، مانع و پوششی است که عرفا برای نگهداری از اموال استفاده می شود، مانند قفل در منزل یا دزدگیر خودرو)، ترکیدگی لوله آب، خسارات برف و باران، مسئولیت ناشی از آتش سوزی و انفجار در مقابل همسایگان، سیل و طغیان آب رودخانه ها و دریا، سقوط هواپیما و هلی کوپتر و قطعات آنها، خرابی سقف به دلیل سنگینی برف، ریزش و رانش و فروکش کردن زمین، هزینه پاکسازی و برداشت ضایعات ناشی از مخاطرات، انفجار ظروف تحت فشار صنعتی مانند دیگهای بخار، اسکان موقت پس از حادثه، نشت دستگاه آب فشان، برخورد اجسام خارجی به ساختمان (از شهاب سنگ گرفته تا خودروهای عبوری و...) البته گفتنی است که عموما در موارد زلزله، برخی اقدامات از جمله اسکان موقت، آواربرداری و برداشت ضایعات ناشی از خرابی منزل به دلیل زلزله، توسط سازمانهای دولتی از جمله بنیاد مسکن و شهرداریها به صورت رایگان انجام می شود.
حق بیمه زلزله چطور محاسبه می‌شود؟
باید در نظر داشت پرداخت حق بیمه حوادث طبیعی، تابع توافق بین بیمه گر و بیمه گذار است که در چهارچوب قانون و آیین نامه های موجود دارای حداقل و حداکثری است که به طور کلی تابع ۶ عامل زیر است:
ارزش ساختمان، ارزش لوازم و اموال درون منزل، خرید پوشش خطرات اضافی که در بالا گفته شد، ریسک محل حادثه، تخفیف های مرسوم و شرایط بیمه نامه که در مورد آن توضیح می دهیم.
ارزش ساختمان بر اساس خوداظهاری بیمه گذار تعیین می شود. البته باید در نظر داشت این ارزش، به مسایل تجاری مانند سرقفلی و حق کسب و پیشه یا مرغوبیت ملک و زمین مربوط نیست و فقط مربوط به نوع سازه از لحاظ اسکلت بندی، قدمت ساخت و مسایل فنی مربوط به ساختمان است. یعنی تنها ارزش عینی ساختمان ملاک تعیین حق بیمه است. همچنین ارزش لوازم و اموال و اثاثیه هم بر اساس خوداظهاری بیمه گذار مشخص می شود، هر چند در صورتی که اعلام ارزش اموال بیش از عرف باشد، کارشناس بیمه و خسارت، با بررسی دقیق صحنه حادثه، نسبت به ارزش گذاری مجدد اقدام می کند. خرید پوشش خطرات اضافی که در بخش قبلی درباره اش توضیح داده شد، درصدی به حق بیمه اضافه می کند. مثلا اگر همه خدمات درخواست شده و خطرات تماما پوشش داده شود، ممکن است ۷ تا ۲۰ برابر حق بیمه پایه آتش سوزی از بیمه گذار، دریافت شود. ریسک محل حادثه هم به عواملی از قبیل محل جغرافیایی شهر محل ساختمان، تراکم جمعیت، محله ای که ساختمان در آن قرار دارد و ... مربوط است.
به طور کلی کشور ایران از نظر خطر وقوع زلزله به ۵ منطقه بر اساس ریسک پذیری حداقلی تا حداکثری تقسیم شده است. اطلاع از ریسک پذیری وقوع زلزله در شهر‌های مختلف ایران هم برای تعیین حق بیمه پوشش زلزله بی فایده نیست.
منطقه یک که شهر‌هایی با حداقل خطر وقوع زلزله هستند، شامل شهر‌های اراک، اصفهان، سنندج، همدان و برخی توابع آنها شمرده می‌شوند.
منطقه دو شهر‌های شهرکرد، یزد، سوسنگرد، ابهر و شهر‌های اطراف آن هستند.
منطقه سه شهر‌های مشهد، فریمان، بوشهر، اهواز و توابع آنها به شمار می‌روند.
منطقه چهار شهر‌های ایلام، تبریز، خرم آباد، شیراز، کیش، زاهدان، گرگان، زنجان، رشت، ساری و توابع آن شمرده می‌شوند.
شهر‌های منطقه پنج که دارای بالاترین میزان ریسک زلزله هستند، شامل شهر‌های استان تهران و البرز است. همچنین شهر‌هایی که روی گسل ساخته شده اند از جمله کرمان، قم و نظایر آن هم دارای حداکثر خطر زلزله طبقه بندی می‌شوند و بیمه ساختمان در این مناطق، دارای حداکثر حق بیمه است.
علاوه‌بر موارد بالا، در بیمه زلزله، فاکتور‌های دیگری از قبیل نوع سازه و اسکلت بندی (آهنی، آجری و بتنی)، گستردگی ساختمان، ویلایی یا آپارتمانی بودن آن و هزینه ساخت اعلامی از سوی بیمه گذار هم در تعیین حق بیمه پوشش در مقابل زلزله موثر است.
اجاره‌نشینی و بیمه زلزله
واقعیت این است که برای اشخاصی که منزل اجاره ای دارند، بیمه ساختمان در مقابل آتش سوزی و سایر خطرات طبیعی از جمله زلزله، چندان جذاب نیست ولی آنها هم حق دارند در مقابل وارد شدن خسارت به اموال زندگی خود، بیمه شوند. به همین دلیل اجاره نشین ها می توانند اثاثیه و اموال منزل خود را در مقابل خطرات طبیعی بیمه کنند و البته حتی آنها می توانند هزینه اسکان موقت پس از حوادث را هم در بیمه نامه بگنجانند تا خیالشان از بابت خسارات مالی ناشی از حوادث، تخت باشد. این را هم باید در نظر داشت موجران هم می توانند تنها سازه و ساختمان خود را در مقابل حوادث بیمه کرده و بیمه اموال و اثاثیه را بر عهده مستاجر قرار دهند تا آنها هم امکان جبران خسارت را داشته باشند.
زلزله فراگیر و نگرانی از جبران خسارات
یکی از اصلی ترین نگرانی هایی که درباره جبران خسارات ناشی از زلزله های گسترده و فراگیر وجود دارد، این است که با وقوع زلزله ای بزرگ، ممکن است علاوه بر نابود شدن اسناد و مدارک بیمه در زیر آوار، شرکت بیمه گر هم از کار افتاده و امکان جبران خسارت را به دلیل گستردگی آسیب به کشور نداشته باشد.
این نگرانی بجایی است ولی نباید از یاد برد شرکتهای بیمه بسیار گسترده اند و در تمام شهرها و استانها، شعب مختلف داشته و واریزی حق بیمه از همه جا برای آنها صورت می گیرد. در این صورت، بعید است زلزله ای به آن عظمت ایجاد شود که تمام شعب یک سازمان بیمه گر در سراسر کشور را تحت تاثیر قرار دهد. علاوه بر این، بیمه مرکزی، نظارت و مسئولیت اجرا و انجام تعهدات بیمه ای را بر عهده دارد که سازمانی دولتی است و تضمین های لازم را از شرکتهای بیمه گر گرفته است تا برای روز مبادا، آنها را وادار به اجرای تعهدات خود کند. همچنین همه سازمانهای بیمه گر برای اینکه بتوانند تمام تعهدات خود را در شرایط بحرانی و خسارات گسترده انجام دهند، تحت پوشش بیمه های اتکایی خارجی قرار دارند. بیمه های اتکایی خارجی علاوه بر نظارت بر عملکرد شرکتهای بیمه ای و گرفتن تعهدات و تضمین های لازم از آنها، انجام تعهدات شرکتهای بیمه گر را به صورت جداگانه ضمانت می‌کنند تا همیشه اطمینان از عملکرد شرکتهای بیمه ای وجود داشته باشد.