آبخیز داری یعنی هنر بند آوردن آب و استفاده بهینه از این مایع حیاتی، می‌توان گفت، با به کارگیری صحیح از هنر آبخیزداری می‌توان خسارت‌های ناشی از سیل را به حداقل رساند.
بارش‌های سیل آسا و وقوع سیل در برخی استان‌های کشور در فروردین ماه امسال موجب خسارت‌های چندین میلیارد دلاری به ساختمان‌ها و تاسیسات زیرساختی و باغات و مزارع کشاورزی شد. خسارت‌هایی که می‌توان با استفاده از این هنر، آن‌ها را تا حد قابل قبولی کاهش داد.
بر اساس آمار در کل کشور ۱۲۵ میلیون هکتار از اراضی کشور تحت فرسایش خاک قرار دارد که باید برای آن تدبیری اندیشیده شود.
با معاون آبخیزداری منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان به گفتگو نشستیم.
محمد مهدی آرتیمانی، در این زمینه گفت: ایجاد سیل بند‌ها در مسیر آب می‌تواند ۳۰ تا ۵۰ درصد از خسارت‌های ویرانگر سیل جلوگیری کند و آنرا به تاخیر بیاندازد.
به گفته کارشناسان آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان جنگل‌ها مراتع و آبخیزداری در ۲۶ میلیون هکتار از اراضی کشور طرح مطالعه آبخیزداری در دست اجرا است که از این میزان در حدود ۱۱ میلیون هکتار طرح آبخیزداری اجرا شده است.
آرتیمانی در پاسخ به این سوال که چرا در بقیه اراضی این طرح اجرا نمی‌شود گفت: کمبود اعتبار داریم.
او با اشاره به خسارت‌های سیل در استان‌های گلستان، مازندران، لرستان و خوزستان و برخی استان‌های دیگرکه در مجموع بیش از ۳۵ هزارمیلیارد تومان برآورد شد، افزود: در این سیل در ۲۵ استان به بیش از ۴ هزار و ۴۰۰ روستا خسارت وارد شد.
او گفت: اگر درصد کمی از این بودجه‌های بازسازی صرف گسترش آب بند‌ها و سیل بند‌ها می‌شد شاید تا حدودی می‌شد میزان خسارت‌ها را کاهش داد. چرا که با استفاده از هنر آبخیزداری می‌توان به چندین هدف دست یافت.
معاون آبخیزداری منابع طبیعی و آبخیزداری همدان هدف از اجرای این طرح‌ها را ذخیره نزولات آسمانی، افزایش سطح آب سفره‌های زیرزمینی، کنترل فرسایش خاک و جلوگیری از پُر شدن مخازن سدها از رسوبات عنوان کرد.
آرتیمانی گفت: دولت و مجلس به منظور حفظ آب و خاک و مقابله با خشکسالی و کنترل سیلاب‌ها در استان‌ها به مدیریت جامع حوزه‌های آبخیز توجه ویژه‌ای دارند.
او آبخیزداری را مهمترین راهکار مقابله با خشکسالی، فراهم کردن زمینه رونق تولید، توسعه اقتصادی و اجتماعی، کنترل روان آب‌ها و تقویت سطح آب سفره‌های زیرزمینی ذکر کرد.
در این زمینه هم با کارشناس آبخیزداری منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان هم صحبت شدیم.
قانعی، با بیان اینکه با استفاده از آبخیزداری می‌توان مانع از وقوع سیل‌های ویرانگر و مخرب شد، گفت: هنگامی که آب با سرعت در بستر رود جاری می‌شود خاک را با خودش جابجا می‌کند که با آبخیزداری می‌توان آب را مهار کرد و از آن به نحو مطلوب استفاده کرد.
او ادامه داد: در واقع با ایجاد سیل بند‌ها درحرکت آب‌ها تاخیر ایجاد می‌شود و از اتصال آب‌ها به یکدیگر جلوگیری می‌کنیم.
کارشناس آبخیزداری استان همدان اظهار داشت: همدان در فروردین ماه بعد از استان لرستان دومین استان پر بارش کشور بود و میزان بارش ثبت شده در آن مدت حدود ۱۳۰ میلی متر بارش بود که با این وجود میزان خسارت‌های ناشی از بارش و سیل بسیار کمتر از استان‌های دیگر درگیر در سیل بود که به اعتقاد کارشناسان یکی از علل آن وجود آب بند‌ها و سیل بند‌ها در نقاط مختلف بویژه در مسیر رودخانه‌ها بود.
آرتیمانی، معاون آبخیزداری منابع طبیعی استان همدان نیز با اشاره به آمار در مورد میزان طرح آبخیزداری که در استان اجرا شده است، خاطرنشان کرد: تا پایان سال نود و هفت، ۲۳ هزار عدد سازه کنترل آب و رسوب از یک تا ۱۵ متر در وسعت ۳۰۰ هزار هکتار از منابع طبیعی استان انجام شده است.
او با بیان اینکه از حدود دو میلیون هکتار وسعت منابع طبیعی استان، حدود ۶۹۰ هزار هکتار مطالعه طرح آبخیزداری انجام شده است ادامه داد: از این میزان تاکنون معادل ۱۵ درصد کار آبخیزداری انجام شده است.
این مسئول منابع طبیعی انجام کار بیشتر در حوزه آبخیزداری را منوط به تامین اعتبار مناسب دانست.
باید گفت: یکی دیگر از اهدافی که سیل بند‌ها دنبال می‌کنند کنترل آب و در اختیار گرفتن آب برای استفاده در زمین‌های کشاورزی است.
همچنین از آبی که پشت سیل بند‌ها ذخیره می‌شود برای سیراب کردن زمین‌های کشاورزی نیزاستفاده می‌شود.
معاون آبخیزداری منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان در این باره هم گفت: در بارش‌های فرآوان ۱۱ و ۱۲ فروردین، سیل بند‌های استان حدود ۳ میلیون متر مکعب آب را کنترل و مهار کردند که در صورت جاری شدن می‌توانستند آثار تخریبی زیادی برجای بگذارند، که نه تنها این اتفاق نیافتاد بلکه از این حجم آبی که ذخیره شد می‌توان در کشاورزی و سایر مصارف دامداری و تغذیه چاه‌ها و قنات‌ها و منابع زیر زمینی بهره برد.
موضوع دیگرکه قابل اهمیت است، اهمیت آبخیزداری در کنترل سیلاب از آب‌هایی که پشت این سیل بند‌ها جمع می‌شود که می‌توان برای آب دادن به احشام دامداران هم استفاده کرد. بسیاری از دامداران وقتی دام‌های خود را به چرا می‌برند در کنار این سیل بند‌ها دام‌های خود را هم سیراب می‌کنند و در فصا چیدن پشم‌های گوسفندان خود آن‌ها را در این آب‌ها شستشو می‌دهند.
آرتیمانی با اشاره به اینکه متاسفانه در سالیان گذشته بنا را بر برداشت بی رویه از سفره‌های زیر زمینی گذاشته ایم به طوری که میزان ورودی این سفره‌ها هیچگونه تناسبی با خروجی آن‌ها ندارد. بیان کرد: از آنجایی که کشور ما در منطقه گرم و خشک قرار گرفته است و در بلند مدت شاهد کم آبی هستیم، اندک بارش‌هایی که در برخی فصول سال اتفاق می‌افتد با بند آوردن آن‌ها پشت سیل بند‌ها و آب بند‌ها می‌توان راکد کرد. راکد شدن آب پشت این سازه‌ها فرصتی به تزریق آب به داخل سفره‌های زیر زمینی می‌دهد. تزریقی که هنگام جریان آب یا صورت نمی‌گیرد و یا بسیار اندک صورت می‌گیرد.
معاون آبخیزداری منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان افزود: اهمیت آبخیزداری در کنترل سیلاب، موجب حیات بخشی به زمین و خاک و رشد گیاهان می‌شود.
او خاطرنشان کرد: آبی که پشت سیل بند‌ها و آب بند‌ها جمع آوری می‌شود به علت رطوبتی که ایجاد می‌کند مانع از خشک شدن زمین و خاک و فرسایش آن و همچنین موجب بالا بردن پوشش گیاهی می‌شود.
آرتیمانی اظهار داشت: جمع شدن آب پشت سیل بند‌ها مانع از فرسایش خاک و افزایش پوشش گیاهی در منطقه می‌شود، این در حالی است که نبود آب در بسیاری از مناطق موجب فرسایش خاک می‌شود که اگر بتوانیم آب را جمع آوری کنیم می‌توانیم هم از فرسایش خاک جلوگیری کنیم و هم موجب افزایش پوشش گیاهی شویم.
او ادامه داد: آبخیزداری می‌تواند در کنترل گردو غبار هم نقش مهمی ایفا کند. کشور ما چند سالی است که متاسفانه با پدیده گرد و غبار دست و پنجه نرم می‌کند.
معاون آبخیزداری منابع طبیعی و آبخیزداری با اشاره به اینکه بخش از گردو غبار منشا خارجی دارد و بخشی هم منشا داخلی افزود: بسیاری از کارشناسان خشک شدن دریاچه‌ها و تالاب‌ها و کمبود بارندگی و خشک شدن زمین‌های زراعی و مراتع را از مهمترین عوامل ایجاد و حرکت این ریزگرد‌ها و معلق شدنشان در اثر باد و طوفان می‌دانند. کنترل و ذخیره آب در پشت سیل بند‌ها و آب بند‌ها می‌تواند تا حدودی مانع از خشک شدن زمین و حرکت ریز گرد‌ها در هوا شود.
اسفندیار خزائی، مدیرکل منابع طبیعی استان همدان هم در این باره گفت:امسال ۱۷ طرح منابع طبیعی و آبخیزداری شامل ۱۲ طرح آبخیزداری، ۲ طرح جنگل‌کاری و ۱ طرح اجرای کمر بند حفاظتی و ۲ طرح مرتع وبیابان زدایی به بهره برداری رسید.
او افزود: این طرح‌ها با ۷ میلیارد و ۴۲۷ میلیون تومان اجرا شده اند .
هوشنگ جزی، مدیرکل دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک، منابع طبیعی و آبخیزداری کشور هم در گفت و گو، با بیان اینکه ایستگاه مطالعاتی آبخیزداری معرف زوجی گنبد همدان یکی از ایستگاه‌های مهم و موفق کشور در طرح‌های آبخیزداری و مطالعاتی است افزود: بهبود عملکرد طرح‌های آبخیزداری، افزایش حفاظت از منابع آب و خاک و پوشش گیاهی مراتع و جنگل‌ها یکی از اهداف آبخیزداری است.
او با بیان اهمیت اجرای طرح‌های آبخیزداری بعد از خسارات بالای سیل امسال گفت: با اجرای طرح‌های آبخیزداری علاوه بر مهار بخش زیادی از سیلاب‌ها و بارش‌های رگباری، آب بیشتری هم در خاک نفوذ می‌کند.
کلام آخر؛
علاوه بر موارد ذکر شده در این گزارش در خصوص فواید آبخیزداری می‌توان به کنترل رسوبات، افزایش سرانه فضای سبز و محیط زیست و کنترل آلودگی هوا هم اشاره کرد.
متاسفانه باید بگوییم که این مقوله آنطور که باید مورد توجه قرار نگرفته است. وقوع سیل‌های سنگین در فروردین ماه امسال و خسارت‌های زیادی که بر جای گذاشت شاید تلنگری باشد که بتوان با هزینه به مراتب کمتری از خسارت‌های زیاد جلوگیری کرد. شاید با همین آبخیزداری بتوان قدمی کوچک، اما موثر در مدیریت بحران‌ها برداشت.
انتهای پیام/ج
گزارش از زهرا جعفرپور ایروانی